صد و پنجاه و يكمين شماره «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» (شماره آذرماه) منتشر شد. نوشتارهايي درباره تاريخ آل بويه و مسايل اجتماعي، سياسي و فرهنگي آن دوره اثرگذار تاريخي بخش نخست اين ماهنامه را به خود اختصاص داده است. بخش دوم نيز شامل مطالب و نقد كتابهايي در حوزه تاريخ است.\
سرآغاز نوشتههاي اين شماره از «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» نوشتهاي است از دكتر حسين مفتخري، دانشيار دانشگاه تربيت معلم. او در جستار خود كه «باز هم آل بويه» عنوان دارد، تاكيد ميكند كه آل بويه هنوز هم مساله ماست نه فقط از ديد تاريخي، «بلكه از جهت مسايلي كه هنوز هم با آن سروكار داريم و گذشتهاي كه تا به امروز استمرار و تجديد حيات يافته است». اين مسايل با هويت تاريخي و كيستي امروز ما ايرانيان پيوند دارد.
پس از آن «كتابشناسي منابع و پژوهشهاي آل بويه» آمده است. اين كتابشناسي مفصل را دكتر علي يحيايي فراهم كرده است. او در مقدمه كتابشناسياش اشاره ميكند كه آل بويه در تحقيقات تاريخي، كم و بيش، به فراموشي سپرده شدهاند.
دليل چنين غفلتي را هم در كمبود منابع و دشواري بازيافت مطالب از آنها ميداند و عدم آگاهي از پژوهشهاي خاورشناسان و نيز كوچك انگاشتن بي دليل آل بويه را تاثيرگزار ميبيند و گوشزد ميكند كه بازخواني منابع و شناسايي پژوهشهاي خاورشناسان كاري ضروري است.
كتابشناسي خود را نيز در سه بخش ارايه ميكند؛ منابع اوليه، پژوهشها و منابع ديگر. در ضمن هر عنوان هم از تاريخهاي عمومي، تاريخهاي محلي، سفرنامهها، منابع جغرافيايي، كتابهاي علمي، دايرةالمعارفها، پژوهشها و... ياد ميكند. اين كتابشناسي گامي موثر براي شناخت منابع تاريخي آل بويه است.
مسايل روزگار فرمانروايي آل بويه
تاسيس نهاد آموزش در قلمرو آل بويه، از ويژگيهاي عصر بويه است. دكتر محمدرضا شهيديپاك همين موضوع را مورد بحث قرار داده و در مقاله «مهار آموزشهاي شيعي عصر بويهي به وسيله سلجوقيان»، به كاركرد نهاد دولتي آموزش عصر بويهي ـ سلجوقي و علل و زمينههاي ركود آن پرداخته است.
نويسنده كوشيده است پاسخي براي اين پرسش بيابد كه چرا دوره سلجوقي با وجود الگوهاي ماندگار علوم، كه محصول نهاد آموزش ايراني بودند، روند تكاملي علوم تجربي و عقلي متوقف شد؟ او تاثير آل بويه بر وضعيت آموزشي سياسي ايران و تلاش سلجوقيان براي مهار آن را بررسي ميكند و به پيجويي زمينهها و علل آن ميپردازد.
«شهر ري در دوره آل بويه» پژوهشي از حسين صديقيان است كه در اين شماره از «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» درج شده است. شهر ري در زمان فرمانروايي آل بويه از رونق و آرامش بسيار برخوردار بود. اين امر سبب پايداري نهادهاي مدني و استقرار انبوه مردم در آن گستره شد.
رونق معيشت، رواج كشاورزي و امور تجاري از پيامدهاي شكوه ري بود. اما آن گونه كه صديقيان در مقاله خود نشان ميدهد، با يورش غزنويان و شكست آل بويه، عظمت و سامان ري از بين رفت و ديگر هيچگاه تكرار نشد. تكيه نويسنده در اين مقاله بر اطلاعات و كاوشهاي باستانشناسي است.
بخشي از نوشتارهاي شماره تازه «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» به نقد و بررسي كتابهايي اختصاص يافته است كه ويژه تاريخ آل بويه و مسايل عصر آنهاست. دكتر عباس پناهي كتاب «ديلميان و اميران فولادوند»، نوشته عزتالله فولادوند، را به محك نقد و ارزيابي زده است. ديلم منطقهاي از گيلان امروزي و خاستگاه فرمانروايان زياري و آل بويه است.
فولادوند در اثر خود، ضمن بررسي نقش ديلميان در تاريخ، جايگاه و اهميت اميران فولادوند را در سرزمين ديلم مورد پژوهش قرار داده است. پناهي در سنجش كتاب او مينويسد كه توجه و رويكرد فولادوند در استنادها، استفاده از تحقيقات نوين تاريخي و گزارشي از متون كهن است كه با قلمي حماسهوار نوشته شده است اما با اين همه، بر اهميت و ارزش اين كتاب تاكيد ميورزد.
جعفر آقازاده و محسن مؤمني نيز كتاب «تاريخ اجتماعي ايران در دوره آل بويه»، نوشته روي پرويز متحده، را ارزيابي كردهاند. اين كتاب را محمدرضا مصباحي مقدم و علي يحيايي به فارسي برگرداندهاند. نويسنده، استاد ايراني تبار دانشگاه هاروارد است كه ويرايش تازه اثر خود را در سال 2001 ميلادي منتشر كرده است.
منتقدان، ترجمه فارسي كتاب او را كاري شايسته و ضروري دانستهاند و ضمن تشريح درونمايه كتاب و مباحث مطرح شده در آن، اشاره كردهاند كه موارد مبهمي در متن وجود دارد كه بايد مترجمان كتاب آنها را در پي نوشتها توضيح ميدادند تا متن از حالت ترجمه صرف خارج ميشد.
مرضيه سليماني متن انگليسي كتاب اوجان طالب، متخصص تاريخ اسلام و علوم انساني دانشگاه جاكارتا، را با عنوان «ادغام تمدن ايراني و اسلامي: آل بويه و خلافت عباسي» نقد كرده است. كتاب طالب درباره وضعيت اقتصادي، سياسي و ديني بغداد در دوران خلافت القادر بالله (422 – 381 هجري قمري)، يعني روزگار فرمانروايي و چيرگي آل بويه بر مركز خلافت است. سليماني اهميت كتاب ياد شده را در اين ميداند كه به دوره منحصر به فردي از تاريخ اسلام پرداخته است.
سرانجام، علي منوچهري به معرفي و شناخت كتاب «تاريخ تحولات سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي در دوره آل بويه»، نوشته محمد ايمانيفر، پرداخته است. منوچهري هر فصل از كتاب را بازكاويده و ضمن اشاره به ارزش علمي اثر، برخي از كاستيهاي آن را برشمرده است.
كتابهاي تاريخي منتشر شده و نقد و ارزيابي آنها
بخش ديگري از نوشتارهاي شماره 151 «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» درباره مسايل ديگر تاريخي و نقد منابع و تحقيقات جديد است. سپنتا سبحاني، جلد اول «دانشنامه سيره نبوي» را معرفي كرده است. اين جلد كه از سوي گروه تاريخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه چاپ شده است، اختصاص به صحابه دارد. سبحاني در نقدي باريكبينانه، نكتههايي را در مدخلگزيني دانشنامه در خور يادآوري دانسته و برخي از كاستيهاي پژوهش مولفان را يادآوري كرده است.
«نقش ايرانيان در قيام مختار» تاليفي از علي دانشور است كه توسط رحيم شبانه نقد و شناسانده شده است. در قيام مختار، ايرانيان نيروي اجتماعي قدرتمندي بودند. شبانه برداشت نويسنده از قيام مختار را تنها در توصيف رويدادها ارزيابي ميكند و عدم ريشهيابي و جريانشناسي قيام را از نقصهاي تحقيقي مولف ميداند. به گمان او، در كتاب ياد شده، تصويري روشن از ايرانيان و نقش آنها در قيام مختار ارايه نشده است.
از ديگر نقدهاي «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» نوشتهاي از انور خالندي در سنجش كتاب «ظهور و سقوط مرعشيان» است. اين كتاب تاليفي از مصطفي مجد است كه به تازگي منتشر شده است. خالندي بر اهميت تاريخهاي محلي تاكيد ميكند و اثر مجد را تكنگاري ارزشمندي عنوان ميدهد.
در صفحاتي ديگر از «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا»، نقد كتاب «بررسي تاريخي، سياسي و اجتماعي اسناد بندرعباس» تحقيق و تدوين دكتر حسن حبيبي و دكتر محمدباقر وثوقي، توسط محمد حسننيا انجام شده است. اين كتاب نخستين مجموعهاي است كه در آن با معرفي و انتشار اسناد ايراني مرتبط با تحولات بخش مياني خليج فارس و به ويژه بندرعباس، موضع سياسي ايران عصر قاجار در بندرعباس و پيرامون آن بررسي شده است. حسننيا بخشهاي پنج گانه اثر را به دقت توضيح ميدهد و آن كتاب را از جمله مهمترين تحقيقات در زمينه تاريخ بندرعباس ميشمارد.
اسناد بومي و خارجي كه در اين كتاب گردآوري شده است، اهميت و ارزش آن را نمايان ميسازد. منتقد از تلاش نويسندگان در گردآوري اسناد، نثر زيبا و رساي اثر، بهرهگيري از منابع دست اول تاريخي، بررسي اسناد از منظرهاي گوناگون و پيوستهاي چندگانه كتاب ياد ميكند و آن را از مزاياي كتاب برميشمارد.
چندين كتاب ديگر نيز توسط نويسندگان و منتقدان، نقد و ارزيابي شده است. از جمله كتاب «تاريخ شفاهي زندگي و مبارزات شهيد دكتر سيد رضا پاكنژاد» كه بوسيله سعيد غياثي ندوشن و به دستياري مركز اسناد انقلاب اسلامي منتشر شده است. حسين روحانيصدر بررسي اين اثر را برعهده داشته و پيشنهادهايي را براي جامعتر كردن مطالب كتاب ارايه داده است.
ترجمه «سفرنامه دروويل» را زهرا عليمحمدي انجام داده است. اين كتاب نخستينبار در سال 1819 ميلادي در پاريس چاپ شده است و دربردارنده خاطرات سفر سرهنگ گاسپار دروويل فرانسوي در ايران عصر فتحعلي شاه قاجار است. نقد كتابهاي «قراخانيان؛ بنيانگذاران نخستين سلسله ترك مسلمان در فرارود» نوشته دكتر سيد ابوالقاسم فراروني، «مناسبات مهاجرين و انصار» اثر حسين حسينيان مقدم و «معجم الصحابه» عبدالله بن محمد بغوي نيز به ترتيب توسط رسول گوديني، علي گلريز و زهره باقريان فراهم آمده است.
از ديگر مطالب اين شماره از ماهنامه «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» ميتوان به تهيه گزارشي از ميزگرد «فرهنگ و تمدن ايران و اسلام» اشاره كرد. اين ميزگرد با حضور دكتر فريد قاسملو و دكتر غلامحسين رحيمي در سلسله نشستهاي سراي اهل قلم در بيست و دومين نمايشگاه بينالمللي كتاب انجام شده است. تنظيم گزارش نيز برعهده الهام اسبقي بوده است.
افزون بر آن، نقد كتاب «خاطرات پير روشن ضمير (فارس از مشروطه تا پهلوي)» توسط پروين رستمي، «مورخ فراموش شده» درباره ابن عمراني و اثر او نوشته صادق علاماتي، «تاريخ جمعيت اخوان المسلمين، از آغاز تا امروز» بررسي محمد حسن بهنامفر، «سقوط و زوال صفويان» نقد انيس سجادي و «گزارش روز جهاني كوروش بزرگ» در دانشگاه تهران و معرفي چند مجله تخصصي در حوزه تاريخ و جغرافيا، از مطالب فراهم آمده در اين شماره از «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» است.
شماره 151 ماهنامه تخصصي، اطلاع رساني، نقد و بررسي كتاب «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» (شماره آذرماه) با سردبيري حبيباله اسماعيلي و صاحب امتيازي موسسه خانه كتاب، به تازگي چاپ و در دسترس متخصصان و علاقهمندان مباحث تاريخي و جغرافيايي قرار گرفته است. اين شماره نيز، همانند ديگر شمارههاي آن به همراه لوح فشرده فهرست كتابهاي منتشر شده آبانماه، عرضه شده است.
نظر شما