به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، اهميت بخشيدن به پژوهش در حوزه هنر اسلامي، به خصوص صنايع دستي و ارتباط آن با فرهنگ و سنت جامعه از دستاوردهاي مهم فصلنامه مطالعات هنر اسلامي است. صنايع دستي روايت‌گر صنعت و هنر نياكان و بيانگر ذوق و انديشه مردم هر كشور است و مي‌توان از آن به عنوان سفير فرهنگي ياد كرد كه همواره از انتقال‌ پيام‌هاي معنوي خويش متأثر بوده و مطالعه و بهره‌گيري نظريه‌هاي جديد هنر با تكيه بر مباني ملي و اسلامي موجب پايداري و حفظ آن در طول تاريخ شده است.

در اين فصلنامه هنري، فهيمه زارع‌زاده و پريسا شادقزويني در بخش هنرهاي تجسمي به بررسي رمزگان واقع‌گرا در نسخه خطي هزار و يك شب پرداخته‌اند. مصطفي رستمي، حبيب‌الله آيت اللهي، محمدعلي رجبي و محمدمهدي هراتي نيز به نقش نمادين عشق بر جلدهاي عصر قاجاريه اشاره كرده‌اند.

تعبير واقع‌گرايي تصاوير هزار و يك شب

محققان هنر اسلامي بيان كرده‌اند كه در نسخه خطي مصور هزار و يك شب، صنيع‌الملك يكسر به خلق تصاوير بدون تفسير پرداخته كه عناصر در آن، به هيچ گونه تأويل استوار نباشند. يعني اثر آزادانه خود حرف مي‌زند و بازتاب دقيق، مستقيم و بي‌ميانجي واقعيتي به‌شمار مي‌رود كه ثبت كرده است. اين تصاوير گريزي از طرح، شخصيت‌پردازي، گره‌ها و راه‌حل‌ها و... ندارند. در واقع، مهمترين مشخصه براي تأكيد بر سويه واقع‌گرايي اين تصاوير، اغراق در اهميت «سويه مستند» آن است. نقاش با مهارت ترسيم مي‌كند و آدم‌هاي اثرش را با دقت انتخاب مي‌كند؛ آدم‌هايي متفاوت با يكديگر، چه از نظر چهره و چه حالات؛ انگار كه با همه آدم‌هاي واقعه آشناست و به دنياي درون آن‌ها راه پيدا كرده است.

سير تاريخي بارگاه و كتيبه‌هاي ادبي امام رضا(ع)

در بخش پژوهش معماري اسلامي، مهناز شايسته‌فر به بررسي مضامين ادبي كتيبه‌هاي قاجاريه حرم مطهر امام رضا (ع) مي‌پردازد. مدير گروه هنر اسلامي دانشكده هنر در اين مقاله به بررسي مضموني كتيبه‌هاي ادبي حرم امام رضا پرداخته است. وي بارگاه امام رضا (ع) را يكي از مكان‌هاي مذهبي مي‌داند كه براي شيعيان ايران داراي ارزش مذهبي است زيرا تنها امام همام به‌شمار مي‌رود كه در ايران مرقد دارد. شاعران بسياري در مدح امام رضا شعر سروده‌اند اما آثار برخي از اين شاعران در كتيبه‌ها، رواق‌ها، صحن‌ها و... استفاده شده است.

شايسته‌فر هدف از اين پژوهش را بررسي تاريخي نقش بارگاه امام رضا (ع) در جذب نخبگان هنري و آشنايي با قدمت تاريخي بارگاه امام رضا (ع) و شناخت آثار شاعران در حرم مطهر در دوره قاجاريه مي‌داند كه با روش گردآوري پژوهش كتابخانه‌اي كوشش شده در جمع‌آوري مطالب از تمام منابع مكتوب و مصور تاريخي استفاده شود و روش تحقيق تاريخي آن مشاهده‌اي و تحليلي است.

دستاورهاي سنتي سوزن‌دوزي بلوچ و تركمن

در بخش هنرهاي سنتي زهرا خاموشي به نحوه كاربرد و تزيين در سوزن‌دوزي بلوچ و تركمن به شيوه سنتي و مدرن مي‌پردازد و مريم فراست طرح و نقش در گليم نقش برجسته ايلام را شرح مي‌دهد. در اين مقاله، خاموشي، هنر سوزن‌دوزي را يكي از رودوزي‌هاي سنتي ايران مي‌داند، زيرا هنر آراستن پارچه‌هاي ساده و تبديل آن‌ها به منسوجاتي با رنگ‌هاي متنوع و نقش‌هاي چشم‌نواز است كه برگرفته از ذوق و قريحه شخص هنرمند است كه مانند بسياري از شاهكارها از سرشت ناخودآگاه او سرچشمه مي‌گيرد. سوزن‌دوزي، همان فكر و ذهنيات زنان هنرمند است كه با بهره‌گيري از روحيه بي غل و غش خود است كه مي‌توان آن را به دور از همه ناخالصي‌هاي جامعه دانست كه به هنرنمايي پرداخته‌آند. آن‌ها به خوبي و زيبايي، جاذبه‌هايي كه به ذهنشان خطور كرده و در دل طبيعت احساس مي‌كنند به عنوان هنر خود به اطرافيان ارايه مي‌كنند.

طبقه‌بندي گليم نقش برجسته ايلام 

مريم فراست محقق هنر اسلامي نيز در مقاله طرح و نقش در گليم نقش برجسته ايلام، گليم نقش برجسته را از نظر اصالت و توليد مهمترين و شاخص‌ترين صنعت دستي و بومي استان ايلام مي‌داند كه با وجود ناچيز بودن سابقه بروز خلاقيت بافندگان چيره دست ايلام در امر بافت گليم نقش برجسته، پيشرفت چشم‌گيري در زمينه‌هاي مختلف توليد آن حاصل شده است. زندگي عشيره‌‌اي و سنتي و پرورش دام براي تأمين معيشت زندگي مردم منطقه ايلام از قديم‌ا‌لايام تا كنون، موجب استفاده از پشم و رشد و رونق صنايع دستي مرتبط با آن، به خصوص گليم ساده شده است.

در بخش پژوهش هنر اسلامي مهناز شايسته‌فر به نمادگرايي و هويت ملي حاكم بر قالي‌هاي صفوي مي‌پردازد و انيس تنهايي هويت‌جويي ايراني-اسلامي در نسخه‌هاي مصور شاهنامه فردوسي دوران ايلخاني تا اواسط صفويه را شرح مي‌دهد.

بررسي هويت ايراني در نگاره‌هاي شاهنامه‌هاي ايلخاني
انيس تنهايي محقق هنر اسلامي در اين مقاله به آيين‌هاي باستاني ايرانيان در درازناي تاريخ مي‌پردازد. از روزگاران بسيار دور در سرزمين ايران و در روايات كهن زرتشتي، اعياد و مراسم بسياري به مناسبت‌هاي مختلف برگزار مي‌شده است. از اين نوع جشن‌ها و آيين‌ها در شاهنامه فردوسي نيز بسيار ياد شده است، از جمله جشن نوروز. آغاز پادشاهي جمشيد مقارن با فصل بهار بوده و بسياري از افسانه‌هاي كهن، جشن باستاني نوروز را به جمشيد نسبت مي‌دهند.

در اين فصلنامه دو نگاره با موضوع جشن و ضيافت مربوط به يكي از نسخه‌هاي مكتب شيراز آمده است. از دوران باستان، در ايران انجام آيين‌ها و مراسم جشن، آن هم در دل طبيعت رواج بسيار داشته است. جشن‌ها و آيين‌هايي كه مردم به پاس داشت و تكريم واقعه‌اي و يا زماني خاص برگزار مي‌كردند. جشن نوروز از آيين‌هاي كهن باستاني ايرانيان است. در آيين زرتشت از ديرباز شش گاهنبار (جشن فصلي) بوده كه هر يك به مناسبت آفرينش يكي از پديده‌ها، آفرينش آسمان، زمين، آب، گياهان، جانوران و انسان گرامي داشته شده است. ششمين جشن كه در واقع سالگرد آفرينش انسان نام دارد، 5 روز پاياني سال را شامل مي‌شود كه در واقع همان نوروز باستاني است.

در شاهنامه فردوسي برگزاري آيين نوروز را به جمشيد و آغاز سلطنت او نسبت داده‌اند. همچنين نزد ايرانيان چه بعد از اسلام و چه پيش از اسلام، برگزاري آيين‌ها، اعياد و برگزاري مراسم ضيافت در دل طبيعت به ويژه اجتماع مردم و برگزاري مراسم جمعي تأكيد شده، از جمله اعياد مسلمانان كه مراسم عبادي آن بيرون از منازل و در محيطي باز برگزار مي‌شود، عيد سعيد فطر است.

نمادهاي اهورايي و اهريمني در حماسه‌هاي كهن

در آثار حماسي در مقابل پهلوانان و قهرمانان داستان، نيروهاي اهريمني و نمادهاي شر و بدي قرار دارند، كه با قدرت تفكر، تلاش و توكل به نيروهاي اهورايي، توسط قهرمانان از بين مي‌روند. اين گونه داستان‌ها نمادي از پيروزي خوبي (اهورامزدا) بر بدي(اهريمن) و خير بر شر است.

در هزار سال پادشاهي ضحاك بر ايران، از كردارها راستي و درستي رخت بربست. ناراستي و گزندرساني بر آنان چيره، ديوان به بدي كامروا و نيك كرداري گفته‌اي رازآلود گشت. سرانجام ظلم و ستم ضحاك مردم دردمند را شوراند. از اين ميان كاوه آهنگر كه پسرانش به دست ضحاك كشته شده بودند، مردم را به دادخواهي فراخواند و با رهبري فريدون پسر آبتين و همراهان او قيام كرد.

نويسنده در اين نگاره نيز همچون نگاره‌هاي قبلي اين نسخه، صخره‌ها، درختان و ابرهاي پيچان و در هم رفته، جلوه و زيبايي خيال‌انگيزي به تصوير داده است. در اين تصوير واقعه به زنجير كشيدن ضحاك مار دوش درون غاري نشان داده شده است و همراهان فريدون را در ميان صخره‌ها و تخته سنگ‌ها در حال نظاره و شادماني نشان مي‌دهد، چنان كه فردي در حال نواختن ساز است. پوشش و لباس تمامي افراد شبيه به قزلباشان و به خوبي متأثر از دوران صفويه است. حالات افراد و نواختن موسيقي بي‌شك آغاز شادي و جشن بزرگ پيروزي را نشان مي‌دهد. در اين تصوير فريدون با لباسي سبز رنگ، گرزي در دست و پرهاي كلاه متمايز با ديگران است.

نهمين شماره دو فصلنامه علمي -پژوهشي مطالعات هنر اسلامي به سردبيري مهناز شايسته‌فر در 180 صفحه با شمارگان 1500 نسخه و بهاي 4 هزار و 800 تومان منتشر شده است.