خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، حامد هاتف، گروه ادب و هنر: جلیل تجلیل استاد دانشگاه تهران، سال‌هاست به عنوان یکی از پژوهش‌گران‌ مباحث بلاغی در دو حوزه ادب فارسی و عربی به نامی آشنا تبدیل شده است. این مطلب نگاهی دارد به کتاب «شرح درد اشتیاق» او چاپ انتشارات سروش که با رویکردی بلاغی، مجموعه‌ای از مقاله‌ها را درباره ادب فارسی در خود گرد آورده است. این کتاب را باید در ادامه دیگر آثار تجلیل در حوزه علوم بلاغی در نظر گرفت.

نگاهی به دیگر آثار بلاغی جلیل تجلیل
شاید مهم‌ترین، مشهورترین و موثرترین اثر جلیل تجلیل در حوزه علوم بلاغی که انتشار آن گام مهمی در پیشبرد پژوهش‌های بلاغی در ادب فارسی محسوب شد، ترجمه «اسرار البلاغه» نوشته عبدالقاهر جرجانی و سپس، تصحیح «معیار الاشعار» خواجه نصیرالدین توسی بود. «اسرار البلاغه» در کنار چهار اثر دیگر: «حدائق السحر فی دقایق الشعر» (رشید وطواط – تصحیح عباس اقبال/ انتشارات طهوری و پیش از آن، چاپ سنایی)، «اساس الاقتباس» (خواجه نصیرالدین توسی – تصحیح مدرس رضوی)، «معیار الاشعار» (خواجه نصیرالدین توسی – اهتمام محمد فشارکی و جمشید مظاهری/ انتشارات سهروردی اصفهان و تصحیح دیگری توسط جلیل تجلیل، نشر جامی و سپس، نشر ناهید)، و «المعجم فی معاییر اشعار العجم» (شمس قیس رازی – تصحیح اول علامه قزوینی و تصحیح ثانوی مدرس رضوی/ با یک بازنویسی و نقد توسط بهروز ثروتیان از انتشارات سبزان)، از جمله مهم‌ترین کتاب‌های کلاسیک ادب فارسی و عربی در حوزه علوم معانی، بیان، بدیع، بلاغت، و عروض و قافیه است.

«اسرار البلاغه» ویژگی دیگری نیز دارد؛‌ و آن این که جدا از توجه جامعه آکادمیک به آن،‌ از سوی گرایش‌های خاصی از شعر معاصر نیز به عنوان اثری شناخته شد که رویکردی متفاوت و گاه حتی نسبتا مدرن از برخی مباحث بلاغی را مطرح می‌کند. برای مثال، می‌توان به تاکید حافظ موسوی شاعر مجموعه‌هایی چون «سطرهای پنهانی» و «شعرهای جمهوری» بر این کتاب و مباحث آن در حوزه تشبیه و استعاره ارجاع داد.

«تحلیل اشعار اسرار البلاغه» کتاب دیگری بود که تجلیل پس از انتشار متن این کتاب، به چاپ رساند. از دیگر تالیفات او در حوزه بلاغت و علوم وابسته، می‌توان به «بلاغت نهج البلاغه» (پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ و م‍طال‍ع‍ات ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۷۹)، «جناس در پهنه ادب فارسی» (پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ و م‍طال‍ع‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ، ۱۳۸۵)، «صور خیال در شعر سبک اصفهانی» (فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۵)، «عروض» (نشر همراه، ۱۳۶۸)، «عروض و قافیه» (نشر سپهر کهن، ۱۳۷۸)، تصحیح «معیار الاشعار خواجه نصیر» (نشر جامی و سپس نشر ناهید) اشاره کرد.

شرح درد اشتیاق؛ تلخیص و گردآوری 
حال، «شرح درد اشتیاق»، مجموعه‌ای است از مقاله‌های جلیل تجلیل با رویکرد بلاغی درباره شعر شاعرانی چون فردوسی، خاقانی، نظامی، فخرالدین عراقی، سلمان ساوجی، حزین لاهیجی، نباتی، منوچهری، اقبال لاهوری، فضولی، جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی، سعدی، حافظ و اوحدی.

واضح است که تالیف کتابی در حوزه علوم بلاغی که بخواهد همزمان به جنبه‌های بلاغی شعر این شمار شاعر بپردازد، غیرممکن است. تجلیل نیز در این کتاب، در هر مقاله، تنها گوشه‌ای از شعر این شاعران را در نظر داشته. برخی از مقاله‌های این کتاب نیز تلخیصی چند صفحه‌ای از چند اثر تفصیلی تجلیل به شمار می‌آیند. نمونه آنها: مقاله «سیری در بلاغت نهج البلاغه» که تلخیصی فشرده است از کتاب «بلاغت نهج البلاغه» و مقاله «تاثیر شاعران ایرانی در شعر فضولی» که توجهی خاص دارد به کتاب «مقایسه لیلی و مجنون فضولی و نظامی».

نگاهی به مندرجات کتاب
در آغاز، دو مقاله درباره شاهنامه در این مجموعه درج است: «صورتگری فردوسی» و «طبع روان و فسونگری فردوسی». در اولی، به ترتیب، به ذکر بیت‌هایی از ماجرای جنگ کیکاووس با شاه مازندران، بیت‌هایی درباره تصاویر اسب در شاهنامه(به ویژه رخش)، تصاویر سیمرغ، توصیف پدیده‌های طبیعی چون باد و بوران و سرما و زمستان و رعد و برق، و زردماهی و اژدها در ماجرای سفر اسکندر به سرزمین حبش پرداخته است. این مقاله به بحث تکنیکی بلاغی توجهی ندارد و بیش‌تر نوعی ورودیه برای این کتاب محسوب می‌شود.

ولی در مقاله دوم، نویسنده به بحث تکنیکی وارد می‌شود: تنافر کلمات و حروف در بیت «ز چاک تبرزین و جرّ کمان/ زمین گشت جنبان‌تر از آسمان»، ناهنجاری و تنافر واژگان در بیت «فرستاده قیصر ز هرگونه چیز/ ابا بدره‌ها برده بسیار نیز»، اطناب و ایجاز و نمونه‌ای از ایجاز شاعرانه به مصداق «ایجاز من غیر عجز» در دو بیت «چنین است رسم سرای سپنج/ گهی شاد باشی ازو گه به رنج/ بخور هر چه داری منه بازپس/ تو رنجی چرا ماند باید به کس»، به کارگیری اطناب آراسته به‌ویژه در صحنه‌های مفاخره پهلوانی، تشبیه‌ بر مبنای عناصر طبیعی و آمیزش گاه به گاه آن عناصر طبیعی با عناصر معقول مثلا در بیت «نیابد کسی چاره از چنگ مرگ/ چو باد خزان است و ما همچو برگ»، و اشاره‌ای کوتاه به کارکردهای استعاره و مجاز و کنایه در شاهنامه.

«پژوهشی در مجاز»، عنوان مقاله دیگری است که تجلیل با توجه ویژه به آرای عبدالقاهر جرجانی و سکاکی نوشته است. او در این مقاله با اشاره‌ای کوتاه به تفاوت دیدگاه شریف رضی و جاحظ در بحث مجاز آغاز می‌کند. نشان می‌دهد که دیدگاه جاحظ که مجاز را (بر خلاف شریف رضی) کلی‌تر و دربردارنده استعاره می‌داند، به نگاه امروزی نزدیک‌تر است. او سپس آرای عبدالقاهر جرجانی را در بحث مجاز شرح داده و از ابتکار او در برگشت مجاز عقلی به مجاز لغوی آغاز کرده و چرخش نظر عبدالقاهر را در عقلی دانستن یا ندانستن همه مجازها، از کتاب «دلایل الاعجاز»ش تا «اسرار البلاغه» شرح می‌دهد و تاکید می‌کند که چرخش نظرات او در این دو کتاب، روشن می‌کند که عبدالقاهر، «اسرار البلاغه» را پس از «دلایل الاعجاز» نوشته است.

این مقاله ۱۱ صفحه‌ای در زمره بهترین و روشن‌گرترین مطالب این کتاب است.

«علاقه‌های مجاز و رساله‌ای از عصام الدین اسفراینی» و «در بیان علاقه‌های مجاز»، دو مقاله دیگر مجموعا در ۱۰ صفحه، می‌توانند تکمله‌های خوبی بر مقاله نخست، «پژوهشی در مجاز» محسوب شوند. با این سه مقاله، تجلیل یک جمع‌بندی نسبتا جامع از مهم‌ترین نکات در بحث‌های کلاسیک مجاز به دست داده است.

چهار مقاله دیگر در این کتاب هست که عموما به حوزه بلاغت عربی مربوطند: «اقتباسات سعدالدین تفتازانی از عبدالقاهر جرجانی»،‌ «آشنایی با تصویر فنی: نمایش هنری در قرآن»، «بلاغت پیامبر اکرم(ص)» و «سیری در بلاغت نهج البلاغه». همچنین مقاله‌ای با عنوان «بلاغت قرآنی و پرتو آن در ادب فارسی و عربی» درج شده که می‌تواند به عنوان واسطه‌ای در بحث درباره بلاغت فارسی و عربی (که پیوندی واضح دارند) در نظر گرفته شود.

با این حال، کوتاهی قابل توجه مقاله‌های این کتاب، شاید همان قدر که در نگاهی مفید و مختصرپسند، مطلوب باشد، در نگاهی تفصیل‌پسند و در پی جزئیات بیشتر، نقطه‌ضعفی محسوب شود.

بخشی از مقاله‌ها نیز عموما به حوزه مطالعات اسلامی مربوطند و ارتباط مستقیمی با علوم بلاغی به معنای دقیق کلمه ندارند. شاید بهتر بود این مقاله‌ها در کتابی مستقل مجموع می‌شد تا حق مطلب درباره آنها نیز بهتر ادا شود و در سایه مباحث بلاغی و تخصصی تجلیل در این کتاب که مخاطب آن صرفا در پی علوم بلاغی است قرار نگیرد؛ مقاله‌هايی چون: «سعدی و معرفت کردگار»، «موج تهذیب و تعالی در کلام حافظ – دو مقاله»،‌ «پیوند دانش و تهزیب در اسلام»، «تعهد در شعر اقبال»، «جایگاه ولی عصر(عج)‌ در آیات و احادیث و شعر فارسی»، «غوری در دیوان حزین» و «پیشوای پرهیزکاران در شعر فارسی».

«شرح درد اشتیاق» از جلیل تجلیل، مجموعه ۳۶ مقاله با رویکرد زیبایی‌شناسی و بلاغی، در شمارگان دو هزار نسخه با قیمت ۴۵ هزار ریال از سوی انتشارات سروش منتشر شده است.