به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) روش‌های متعددی برای انجام تحقیق در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی وجود دارد که خاستگاه و مبدعان آنها عمدتا استادان دانشگاه‌ها در کشورهای پیشرفته هستند، به تازگی اما علی اکبر علیخانی عضو هیئت علمی‌دانشگاه تهران برای نخستین بار در حوزه علوم انسانی و اجتماعی کشور روش تحقیق جدیدی را ابداع و ارائه کرده است. این روش که روش «لایه‌ای» نام دارد و به منظور «اندیشه پژوهی» طراحی شده، در قالب کتابی با عنوان «روش لایه‌ای در اندیشه‌پژوهی» در دی ماه 1401 به همت نشر نگاه معاصر روانه بازار نشر شده است.

علیخانی در مقدمه کتاب دلیل نگارش این اثر را نبود یک روش خاص و کاربردی برای انجام پژوهش در حوزه «اندیشه» می‌داند و تاکید می‌کند روش‌های کلی‌تر و عمومی‌تری که هم ‌اکنون برای شناخت اندیشه‌ها استفاده می‌شوند، به اندازه لازم پاسخگو نیستند. به همین دلیل تمرکز اصلی این اثر بر ارائه یک «روش تحقیق» برای اندیشه‌پژوهی و اندیشه‌شناسی(اعم از اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، حقوقی، مدیریتی، تربیتی، روانشناسی، ادبی، هنری، فلسفی، عرفانی، فقهی، کلامی‌ارتباطات و رسانه‌ای، و ... )است و تلاش شده است تا روشی کاربردی با اصول و قواعد روشن ارائه شود تا پژوهشگران را با خطای کمتر و فایده بیشتر به نتیجه برساند. روشی که این کتاب معرفی می‌کند «مرحله‌ لایه‌ای» نام دارد. از آنجا که اندیشه و شخصیت هر متفکر، دارای لایه‌های متعدد است، این روش، طی مرحله‌های مختلف، این لایه‌ها را شناسایی و تحلیل می‌کند. مولف برای سهولت در تلفظ، این روش را به اختصار «لایه‌ای» نامیده است.

هر چند بخش اصلی این اثر به روش تحقیق برای «اندیشه پژوهی» اختصاص دارد اما کتاب از دو جهت برای تمام پژوهشگران و دانشجویان حوزه علوم انسانی و اجتماعی و انجام تحقیقات گوناگون می‌تواند مفید باشد: نخست به این دلیل که این کتاب با یک نگاه کلان و از بالا، انواع روش‌ها را دسته‌بندی و تعریف می‌کند و دوم این که تعاریف و شاخص‌هایی را که معمولا در آثار روش تحقیق دیده نمی‌شود، برای نوشتن مقدمه، نتیجه‌گیری خلاصه، چکیده و... برای پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی بیان می‌دارد. در این مباحث ضمن بیان وظیفه و شاخص‌های یک مقدمه روشمند، تعاریف، تفاوت‌ها، و شاخص‌های نتیجه‌گیری، جمع‌بندی، خلاصه، و چکیده نیز برای خوانندگان  آورده شده است.

علیخانی در مقدمه کتاب چند ویژگی خاص «روش تحقیق لایه ای در اندیشه پژوهی» را این طور تشریح می‌کند: «نخست اینکه روشی «ذومراحل» است و این به معنی «ذومراتب» بودن آن نیز هست؛ یعنی پژوهشگر می‌تواند به تناسب موضوع، علاقه، زمان، بودجه، دغدغه، و اهدافی که دارد، فقط از برخی مرحله‌های روش استفاده کند و تحقیق خود را به طور مشخص در قالب یک یا چند مرحله انجام دهد. در هر مرحله، انجام هر لایه از پژوهش، یک لایه از ابهام پژوهش یا اندیشه متفکرِ مورد مطالعه را روشن می‌کند، حتی پژوهشگر می‌تواند لایه‌ها را نیز گزینش کند و فقط برخی از لایه‌های اندیشه متفکر مورد مطالعه را تحقیق کند، بنابراین یک روش ایده آل گرایانه یا «همه یا هیچ» نیست؛ دوم اینکه این روش قابلیت دارد علاوه بر پژوهش در اندیشه هر متفکر به‌صورت انفرادی، پژوهش تطبیقی در اندیشه جمعی از متفکران را در بازه‌های زمانی و جغرافیای فکری متفاوت مدیریت کند و امکان دسته‌بندی و مقایسه آن‌ها را فراهم آورد؛ سوم اینکه اگر چه این روش با هدف اندیشه‌پژوهی و اندیشه‌شناسی ارائه شده اما برای اندیشه‌ورزی نیز کاربرد دارد.»

نکته دیگری که نویسنده در مقدمه کتاب بر آن تاکید می‌کند این است که مولف تلاش کرده هم یک نگاه کلان نسبت به کلیت روش به خوانندگان بدهد و هم یک روش کارآمد و قابل‌استفاده برای پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی، در حوزه اندیشه‌پژوهی فراهم آورد. نگارنده در بخش اولِ این اثر «روش نگارش دانشگاهی»، «روش تحقیق پایه»، «روش تحقیق حرفه‌ای» و «روش تحقیق معرفت شناسانه» را از یکدیگر تفکیک و تعریف کرده است و «روش لایه‌ای» را یک «روش تحقیق حرفه‌ای» می‌داند که برای پژوهشگرانی قابل‌استفاده است که «روش نگارش دانشگاهی» و «روش تحقیق پایه» را بدانند.

گفتنی است کتاب «روش لایه‌ای در اندیشه پژوهی» در دو بخش و یک گفتار پایانی به مثابه نتیجه تنظیم شده است؛ بخش نخست دارای دو بحث پایه‌ای است که برای این اثر ضروری است. بحث اول در باب روش و روش‌شناسی است و به ‌اجمال تعاریفی از «روش»، «روشِ نگارش دانشگاهی»، «روش تحقیق پایه»، «روش تحقیق حرفه‌ای»، «روش‌شناسی»، «روش تحقیق معرفت‌شناسانه»، «روش در اندیشه‌ورزی»، «روش در نظریه‌پردازی»، و «شبه روش» ارائه می‌دهد. به نظر نویسنده تفکیک و تمایز این‌ موارد قبل از ورود به بخش‌های بعدی ضروری است. قسمت دوم این بخش درآمدی بر اندیشه‌پژوهی است و مباحث پایه‌ای مربوط به تعاریف و انواع اندیشه و اندیشه‌ورزی، اندیشه به معنای عام و خاص، شاخص‌های اندیشه، کارویژه‌های اندیشه، شبه اندیشه، آسیب‌شناسی کلان اندیشه  ورزی و ... را روشن می‌کند.

در بخش دوم که بخش اصلیِ کتاب است، مؤلف به ارائه روش تحقیق لایه‌ای می‌پردازد و این روش را در پنج مرحله و بیست و هشت لایه، معرفی می‌کند که هر لایه دارای برخی گام‌های عملی است. پنج مرحله ای که اندیشه پژوهی در این روش بر اساس آنها به پیش می‌رود عبارتند از: مرحله پیشا اندیشه‌شناسی، مرحله اندیشمندشناسی، مرحله اندیشه‌شناسی، مرحله پسا اندیشه‌شناسی، و مرحله فرا اندیشه شناسی. آخرین مبحث کتاب «به مثابه نتیجه» اختصاص یافته است و به بحثی در باب اهمیت و ضرورت اندیشه و روش برای گذار از بحران‌های سیاسی اجتماعی می‌پردازد.

همانطور که اشاره شد در این اثر نویسنده تلاش داشته از تکرار مباحثی که در سایر کتاب‌های روش تحقیق در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد، خودداری کرده و تنها به مباحث موردنظر خود متمرکز شود.