به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، دانش فقه که رسالتش کشف قوانین الهی و تبیین نحوه رفتار آدمی است، پهنه وسیع زندگی بشر را پوشش می‌دهد. از این رو بر فقیه لازم است با دانش‌های گوناگون در ارتباط باشد و وظایف مکلفان را در عرصه‌های مختلف روشن کند. دانش روانشناسی یکی از این عرصه‌هاست و در آن موضوعات فراوانی وجود دارد که باید نظر دین را درباره‌اش جویا شد. مفهوم «عزت نفس» از موضوعات روانشناختی است که در استنباط احکام متعدد فقهی اثرگذار است. اگرچه در کتاب‌های فقهی این موضوع به صورت مستقل و یکپارچه بررسی نشده است، اما در ضمن مباحث مختلفی مانند حرمت اذلال نفس و وجوب حفظ آبروی مؤمن می‌توان آن را یافت.
 
مؤلف در کتاب «عزت نفس در فقه» بر این باور است که اولاً احکام مرتبط با عزت نفس و متأثر از این مفهوم روانشناختی در سراسر فقه فراوان است و ثانیاً بر اساس همین احکام گسترده فقهی می‌توان به تأسیس قاعده‌ای فقهی پرداخت. نویسنده نام این قاعده را «قاعده عزت نفس» می‌نهد و می‌کوشد با تطبیق شاخصه‌های قاعده فقهی بر عزت نفس دلیل برخی احکام فقهی را بر اساس این قاعده مستدل کند. نویسنده در این باره نمونه‌هایی می‌آورد و در ادامه به آثار تربیتی عزت نفس می‌پردازد و تأکید می‌کند که توجه به آثار، در استنباط حکم فقهی اثرگذار است.
 
دانش فقه وظیفه انسان را در شئون مختلف زندگی مشخص می‌کند و عهده‌دار تشریع و قانونگذاری در تمام حوزه‌های رفتاری اوست. گستردگی مسائل فقهی موجب شده است که در این دانش، موضوعات متنوعی بررسی شود و در موارد فراوانی این موضوعات با موضوعات سایر دانش‌ها هم‌پوشانی داشته باشد.
 
علوم تربیتی و دانش روانشناسی از دانش‌هایی هستند که اشتراک موضوعی متنوعی با دانش فقه دارند. موضوعاتی مانند صداقت، خیرخواهی، شادی، امید، ارتباط کلامی، غیبت، حسادت، تهمت از موضوعات مشترک بین این علوم‌اند.
 
موضوعات متعددی از موضوعات تربیتی و روانشناسی وجود دارند که در مباحث فقهی، ذیل عنوان مستقلی ارائه نشده‌اند، در حالی که بررسی فقهی مستقل آنها نتایج قابل توجهی به دست می‌دهد. برخی از این نتایج عبارتند از اینکه: پیوند بین مباحث فقهی و مباحث تربیتی ـ اخلاقی را شفاف‌تر می‌کند. همچنین دانستن آثار تربیتی احکام می‌تواند در کاربردی شدن آنها مفید باشد؛ زیرا باعث افزایش انگیزه برخی افراد در پایبندی به اوامر الهی است.
 
احساس ارزشمند بودن که از آن با عنوان «عزت نفس» یاد می‌شود، یکی از موضوعات قابل توجه در علوم تربیتی و روانشناسی است که در دانش فقه نیز به صورت پراکنده، بحث‌های وسیعی را به خود اختصاص داده است. گستره و تنوع احکام مرتبط با عزت نفس گواه روشنی بر اهمیت و تأثیرات جدی این مقوله اخلاقی ـ تربیتی بر سرنوشت و مصالح انسانی است. با بررسی این موضوع در فقه می‌توان به این نتیجه رسید که فقیهان امامی عزت نفس را عاملی تعیین‌کننده و مقیاسی مهم در ابواب مختلف فقهی شمرده‌اند. تا آنجا که می‌توان از آن قاعده‌ای فقهی به دست داد. این میزان توجه به روشنی دلالت می‌کند که عزت نفس بالا یا پایین در مسیر بندگی انسان و تربیت الهی او جایگاه ویژه‌ای دارد.
 


کتاب «عزت نفس در فقه» در سه بخش ارائه شده است. مؤلف در بخش اول به تبیین مفهوم عزت نفس در آموزه‌های دینی و روانشناختی می‌پردازد و راه‌های صحیح سنجش آن را با نگاه دینی بررسی می‌کند. در بخش دوم گستره و پراکندگی احکام عزت نفس در فقه به همراه ادله آن ارزیابی می‌شود. مباحث این بخش با بحث از «امکان تأسیس قاعده‌ای فقهی در موضوع عزت نفس» پایان می‌یابد. توجه به آثار تربیتی عزت نفس نقش مهمی در صدور حکم فقهی دارد. از این رو مؤلف بخش سوم کتاب را به تبیین آثار تربیتی عزت نفس دینی اختصاص داده و کوشیده پس از تبیین این آثار، آسیب شناسی عزت نفس را بررسی کند.
 
مفهوم‌شناسی عزت نفس و راه‌های سنجش آن
عزت نفس هم در آموزه‌های دینی و هم در دانش روانشناسی به معنای ارزشیابی فرد درباره شخصیت خویش است. این اصطلاح در فرهنگ دینی بیشتر به جنبه‌های معنوی انسان ناظر است و در دانش روانشناسی به ابعاد ظاهری، جسمانی و مادی نظر دارد. در روانشناسی، عزت نفس، مفهومی متفاوت از «اعتماد به نفس» یا «خودکارآمدی» دارد.
 
از نظر اسلام افزایش عزت نفس در همه حوزه‌ها مطلوب نیست و با توجه به عرصه‌های مختلف شخصیتی، متفاوت است. انسان مؤمن برای ارزش‌گذاری اندیشه‌ها و گرایش‌های خود ابتدا باید انطباق آنها با حق را بررسی کند. چنانچه تمام یا بخشی از آنها غیر منطبق با حق باشد باید به اصلاحشان پرداخت و اگر منطبق با حق باشد، ارزش فوق‌العاده‌ای به آنها داد.
 
گستره احکام عزت نفس در فقه و بررسی ادله آن
قاعده فقهی از مهمترین ابزار در فهم احکام شرعی است و بخش قابل توجهی از منابع و متون فقهی را به خود اختصاص داده است. به دلیل کارایی گسترده قواعد فقهی، قاعده‌مند کردن هرچه بیشتر گزاره‌های فقهی کمک شایانی به فقه می‌کند. چهار شاخص مهم قاعده فقهی عبارت از: عمومیت و شمول، حکم الهی، قابلیت استخراج احکام فقهی دیگر و ابزار مکلف است.
 
آثار تربیتی عزت نفس دینی و آسیب‌های آن
عزت نفس بالا یا پایین جایگاهی ویژه در مسیر بندگی انسان و تربیت الهی او دارد. مؤمنانی که از عزت نفس خویش صیانت می‌کنند، نزد خدای تعالی محبوب‌ترند. شارع مقدس احکام متعددی برای حفظ عزت نفس و مراقبت از آن صادر کرده است. بنابراین، شایسته است با بهره‌گیری از آموزه‌های دینی، تأثیرات تربیتی عزت نفس بررسی شود و به آسیب‌شناسی آن پرداخت تا بتوان از فواید این مقوله تربیتی ـ اخلاقی بیشتر بهره‌مند شد.

کتاب «عزت نفس در فقه»، تألیف سیدجعفر علوی در 120 صفحه، با شمارگان 500 نسخه از سوی انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی روانه بازار نشر شده است.