یکشنبه ۶ مهر ۱۳۹۳ - ۱۰:۰۵
از نگاه انتقادی جلال تا تجربه زیسته شریعتی و طهماسبی / بررسی سه سفرنامه حج در گفت‌وگو با خسرو آذربایجانی

خسرو آذربایجانی، پژوهشگر و مدیر انتشارات «یادآوران» می‌گوید هريك از سفرنامه‌های حج از ويژگي‌هاي خاص خود برخوردارند. آل‌احمد با نگاه انتقادي ـ اعتراضي جلال آل‌احمد به جهل و خرافه و عقب‌ماندگي حاكم بر سرزمين‌هاي اسلامي مي‌پردازد. سفرنامه‌ شريعتي تجربه او را از موضوع قدسي و تفسير وي را از مناسك حج با زبان تاويلي به همراه رويكرد اجتماعي و ضداستبدادي‌اش به نمايش مي‌گذارد. سفرنامه علی طهماسبی نیز اثري «تأويل‌گرايانه» و حركت از امر واقع و تجربه زيسته نويسنده به دنياهای ممكن معانی است.

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ حج از جمله مناسک عبادی است که از دیرباز همواره مورد توجه نویسندگان مختلف و برجسته بوده است. هر یک از این نویسندگان از زاویه نگاه خود به حج نگریسته، سرزمینش را درنوردیده و بعدی از آن را برجسته و واکاوی کرده است. «خسي در ميقات» جلال آل‌احمد، «ميعاد با ابراهيم» دكتر علي شريعتي و آخرين اثر در اين مقوله، «حج : از مناسك نوزايي تا فرايند فرديت» نوشته علي طهماسبي از نشر يادآوران از نمونه‌هاي بارز اين سفرنامه‌ها هستند. با خسرو آذربایجانی نويسنده، پژوهشگر، مؤلف و مدیرعامل شركت نشر «یادآوران» درباره ويژگي‌هاي متمايز هر يك از اين سفرنامه‌های حج و ويژگي اثر علي طهماسبي گفت‌وگو کرده‌ایم.

ـ اگر بخواهيم ادبياتي را كه درباره «حج» به‌ویژه در جريان روشنفكري مذهبي شيعي توليد شده است فهرست کنیم، به آثاری مانند «خسي در ميقات» جلال آل‌احمد، «ميعاد با ابراهيم» دكتر علي شريعتي و «حج : از مناسك نوزايي تا فرايند فرديت» علي طهماسبي بر می‌خوریم. نظر شما درباره ویژگی‌های این آثار چیست؟
هريك از اين سفرنامه‌ها ويژگي‌هاي خاص خود را دارند كه محصول موقعیت زمانه و نيز مرحله‌اي از حيات فكري، اجتماعي و سياسي نويسندگان آنهاست. در واقع اوضاع سياسي و اجتماعي و ادوار حيات فكري و اجتماعي نگارندگان آنها رويكردي خاص را به مقوله «حج» رقم زده است.

«خسي در ميقات» يكي از معروف‌ترين سفرنامه‌هاي معاصر حج است كه جلال آل‌احمد آن را در سال 1343 در سفرش به حج نگاشته است. اين كتاب در سومين دوره حيات فكري و اجتماعي جلال به نگارش درآمده و محصول ويژگي‌هاي روشنفكري از نوع جلال بوده كه مسئوليت را جزو ذاتي كار روشنفكري و نويسندگي مي‌دانست و به قول داريوش آشوري از ادبياتي ستيزنده و شتابنده و جهنده برخوردار بود.

جلال به همان سبك تك‌نگاري در سفرنامه‌نويسي‌هايش به شرح تفصيلي مشاهداتش از سفر به حج پرداخته است. او با ذكر ويژگي‌هاي مردمان سرزمين‌هاي مختلف اسلامي، آداب و رسوم، پوشش و ويژگي‌هاي سرزمين‌هاي آنها به بررسي علل نابساماني‌ها و عقب‌ماندگي مسلمانان مي‌پردازد و بر ضرورت طي طريق در راه توسعه اين سرزمين‌ها پاي مي‌فشارد.

نگاه انتقادي ـ اعتراضي جلال، هم به انتقاد از جهل و خرافه و عقب‌ماندگي حاكم بر سرزمين‌هاي اسلامي مي‌پردازد و هم نقش غرب را در تاراج منابع فرهنگي و اقتصادي سرزمين‌هاي اسلامي افشا مي‌كند. «چه بايد كرد» او در سومين مرحله حيات فكري‌اش رهايي از فقر با پرداختن به امر توسعه و نو شدن با بازگشت به خويشتن و ميراث فرهنگي و مذهبي است؛ نگاهي كه سايه‌اش را در سراسر «خسي در ميقات» مي‌توان مشاهده كرد.

- «ميعاد با ابراهيم» علي شريعتي نيز حاصل سفر وي به سرزمين وحي است. شریعتی در این اثر به دنبال چیست؟

او خود در پاسخ به سوال انكشافش از حج مي‌گويد: «پاسخ به این سؤال شاید به شماره هر حج‌کننده‌ای که بیندیشد، متعدد باشد. حج ــ به هر معنایی که فهمیده شود ــ حرکتی است از خود به سوی خدا، همگام با خلق. ... حج یک حکم متشابه است؛ همچون آیه متشابه! در قرآن آیات بر دو قسم است؛ محکم و متشابه. محکمات، آیات یک‌بعدی است؛ سخنی که یک معنای ثابت روشن دارد، و متشابهات، آیات چندبعدی؛ سخنی که ذهن را به راه‌های گوناگون می‌راند و چند معنی همانند از آن می‌فهمد. غنی‌ترین و اساسی‌ترین معانی، در همین ظروف متشابهات پنهان است و همین آیات است که در هر عصری و با هر کشفی، بطنی از بطون بی‌شمار آن گشوده می‌شود و در تغییر و تکامل اندیشه‌ها و احساس‌ها، این بافت پیچیده چندتوی پراسرار بیان، بازتر می‌شود و روشن‌تر.»

به طور کلی، «حج» دكتر علي شريعتي يك نوشتار چندپهلو و چندوجهي است كه با مخاطبان مختلف ارتباط برقرار مي‌كند. سفرنامه‌اي است كه تجربه شخصي شريعتي را از امر قدسي و تفسير وي را از مناسك حج با زبان تاويلي به همراه رويكرد اجتماعي و ضداستبدادي‌اش به نمايش مي‌گذارد.

بعد از گذشت چند دهه از نگارش حج شريعتي به‌جرات مي‌توان گفت متني پديد نيامده است كه به اندازه اين نوشتار در رابطه با مقوله حج با جامعه ارتباط برقرار كرده باشد. همچنين زيبايي قلم شريعتي در «حج؛ زيباترين روح همبستگي» و «ميعاد با ابراهيم» به گونه‌اي است كه آن را به يكي از زيباترين متون ادبي و منثور ايران تبديل كرده است.

- اواخر سال گذشته انتشارات «یادآوران» کتابی از علي طهماسبي منتشر کرد با عنوان «حج: از مناسك نوزايي تا فرايند فرديت». طهماسبی در این کتاب چه پیام يا نگاه تازه و متفاوتي از آثار مشابه قبلی برای مخاطبش دارد؟
او معتقد است بسیاري از امپراتوران و پادشاهان که خود را جاودانه می‌خواستند و نام خویش را بر ستون‌هاي سنگی نوشتند تا دریادها بمانند، امروز نامشان جز در موزه‌هاي باستان‌شناسی و برخی اسناد تاریخی دیده نمی‌شود اما ابراهیم بی‌ آن که نام خود را بر الواح سنگی نوشته باشد، بی‌ آن که کاخ‌هاي عظیم و مجلل بنا کرده باشد، بی‌ آن که سپاه و سلاح براي خود تدارك دیده باشد، در تاریخ دینی، محدودیت زمان و مکان را در هم شکسته است و به عنوان نمونه‌اي از انسان تمام براي بسیاري از ملت‌هاي دور و نزدیک مطرح است.

طهماسبي معتقد است در عین حال که تاریخ دینی چندان مقید به زمان و مکان نیست اما برخی موارد پیش می‌آید که براي بیان معنایی رمزي ناگزیر می‌شود تا زمان و مکانی را به عاریه بگیرد و در قالب آن، خود را بیان کند؛ مانند داستان ابراهيم. بنابراين بیهوده خواهد بود اگر زاير بخواهد اثر پاي ابراهیم را در تاریخ مستند جست‌و‌جو کند؛ شاید از این رو که تاریخ مستند با تاریخ دینی تفاوت دارد. تاریخ مستند چندان گرفتار وقایع عینی و محسوس بوده است که نتوانسته گامی به عرصه وقایع رمزآلود قصه‌هاي دینی و مناسک بگذارد. تاریخ مستند براي جهانگرد می‌تواند گره‌گشا باشد اما تاریخ دینی که مقید به زمان و مکان نیست ساز و کار دیگري دارد که ویژه‌ زايران است.

طهماسبي معتقد است داستـان حج، ابراهیم، هاجـر، اعمال عمره و مناسک، همه از همان سازوکاري برخوردار است که در ساز و کار رؤیاها دیده می‌شود و همان قوانینی برآن حاکم است که در رؤیاها حاکم است. حتّی اگر نقطه‌ اوج مناسک را قربانی بـدانیم، آن هـم پیامی بوده که در رؤیا به ابراهیم رسیده است.

از ايـن منظر، هنگـامي كه آدمي رؤيايي را مي‌بينـد، پس از بيدار شدن فقط صحنه‌هاي برجسته آن به خاطرش مي‌ماند. اين است كه اگر در جست‌وجوي تأويل رؤياي خود باشد ناگزير بايد تلاش كند تا قسمت‌هاي فراموش‌شده را نيز به‌ خاطر آورد.

به همين سبب، «حج : از مناسك نوزايي تا فرايند فرديت» در مجموع نه سفرنامه است و نه خاطره‌نويسي؛ بلكه تلاشـي انساني است بـراي فهـم تأويل آن رؤياي پر رمز و راز.

- در اين كتاب به نظر می‌آید نویسنده خود را زايري دانسته كه مي‌خواهد سرزمين‌هاي ناشناخته و صحراهاي سحرآميز اسطوره‌اي سرزميني را كه وحي در آن نازل شد، درنوردد. نظر شما چیست؟
طهماسبي معتقد است از نظر او در آييني كه محمّد رسول الله (ص)  ابلاغ آن را به عهده گرفت، ابراهيم نه تنها در متن قرآن به مناسبت‌هاي گوناگون مطرح شد، بلكه از متن كلام به متن واقعيّت جامعه نيز آورده شد؛ يعني كه داستان ابراهيم با اعمال و مناسك حج چنان درآميخته است كه اكنون ‌هم هيچ زايري بدون رويكرد به ابراهيم و بدون تكرار و بازخواني داستان او نمي‌تواند حج خود را به پايان برساند. از اين‌ رو زاير، مدام حضور ابراهيم را در طي سفر حس مي‌كند و به همان گونه كه هر مسافري از همسفرش چيزي مي‌پرسد تا با او بيشتر آشنا شود، زاير نيز مدام اين مرشد پررمزوراز را به پرسش مي‌گيرد و تلاش مي‌كند تا آن چه نمي‌داند از او بياموزد. اين كتاب تلاشي براي پرده برداشتن از برخي از اين رمز و رازهاست.

این کتاب را می‌توان اثري «تأويل‌گرايانه» و حركت از امر واقع و تجربه زيسته‌ نويسنده به دنياهای ممكن معانی دانست و فرصتی برای يك «تولّد دوباره» و نوكردن ايمان يا «فرديت» در بعد از پنجاه سال بعد از آفرينش خسي در ميقات و نيز نشانه‌اي از انكشافي دوباره و خلق اثري در راستاي پويايي و استمرار متن مقدس.

 انتشارات يادآوران كتاب «حج: از مناسك نوزايي تا فرديت» را در اواخر سال گذشته با حضور مصطفي ملكيان رونمايي كرد. خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) براي آشنايي مخاطبان با اين كتاب مصاحبه‌اي را با علي طهماسبي نويسنده اثر داشته است كه مشروح آن به‌زودي منتشر خواهد شد.

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.

برگزیده

پربازدیدترین

تازه‌ها