به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، سنت‌هایی که در ماه‌هایی مانند ماه مبارک رمضان انجام می‌شوند همراه با آداب و رسوم خاص و منحصر به منطقه جغرافیایی و اقلیمی اجرا می‌شوند. از دعا و نیایش گرفته تا غذا و موسیقی، همگی دارای تنوع و همراه با شادی‌هایی است که برای یک ماه مهمانی خدا برپا می‌شوند.

نسرین ابوالمعالی، پژوهشگر آیین‌های ماه مبارک رمضان معتقد است که چنین مراسمی ریشه در گذشته‌های دور دارد و مناجات‌خوانی و سحرخوانی قدمتی پیش از اسلام دارند و مردم در بارگاه‌های خود به دعا و نیایش می‌پرداختند که با ظهور اسلام این دعاها رنگ و بوی اسلامی به خود می‌گیرند. از آن‌جا که مردم ایران یکتاپرست بودند در دعاهای خود می‌خواندند: «خدایا ما را از دروغ نگهدار و به زمین برکت بده» و همین دعا پس از اسلام به‌صورت «خدایا ما را از دروغ دور نگهدار به زندگی ما برکت بده» در آمده که در واقع  نمادی از نفوذ اندیشه مردم منطقه و پس‌زمینه دیرینه آیین‌های مردمی دارد.

وی ادامه داد: متاسفانه همه فکر می‌کنند ماه رمضان چهره‌ای غمگین دارد و با عزاداری همراه است. مراسم این ماه به سه بخش تقسیم می‌شود به این صورت که از روزهای نخست این ماه تا پانزدهم ماه که تولد امام حسن(ع) است، سپس مراسم شب‌های قدر و بخش سوم نیز روزهای پایانی ماه رمضان است که بسته به نواحی ایران با مراسم متفاوتی برگزار می‌شود. برنامه‌های مرحباخوانی برای استقبال از این ماه و در روزهای پایانی نیز مراسم الوداع‌خوانی‌ با پختن شیرینی‌های خاص و شادی مردم همراه است.

این پژوهشگر ادبیات نمایشی افزود: در روزهای پیش از ماه رمضان مردم با نقاره و دهل فرا رسیدن ماه رمضان را اطلاع‌رسانی کرده و با مرحباخوانی و پختن شیرینی، شادمانی می‌کنند. در گذشته، پس از اعلام ماه رمضان از سوی شیخ شهر، مردم به شادمانی می‌پرداختند و این ماه را با شادی شروع می‌کردند. با رسیدن دهه نخست ماه رمضان خواندن مناجات و سحری‌ها حالت معمول روزانه دارد. در شب‌های قدر نیز آیین‌های خاصی برگزار می‌شود اما نوحه‌خوانی و تعزیه به هیچ‌وجه نداریم و در مقابل متقل‌خوانی انجام می‌گرفته که از زمان شهادت حضرت علی(ع) به‌شیوه‌ای خاص اجرا می‌شد.

ابوالمعالی درباره مقتل‌خوانی و چگونگی آن بیان کرد: مقتل‌خوانی روایتی است که یکی از یاران حضرت علی(ع) شیوه شهادت وی را برای خانواده این حضرت شرح می‌دهد. این مراسم که از 19 تا 21 ماه رمضان اجرا می‌شود با روایت چگونگی خروج امام علی(ع) از خانه تا رسیدن به مسجد، ضربت خوردن، نحوه اطلاع دادن به خانواده و شهادت این حضرت را بازگو می‌کند. مقتل‌نویسی بعدها با شهادت امام حسین(ع) رنگ و بوی دیگری می‌گیرد و بیشتر برای این حضرت برپا می‌شود. مقتل‌نویس‌ها نیز بیش از یک نفرند که اشعار مخصوص به خود دارند که در هر یک از شب‌ها به بیان آن‌ها می‌پردازند.

وی با بیان این که مراسمی نیز ویژه بانوان در برخی شهرها انجام می‌شده، گفت: در برخی شهرهای مرکزی ایران مراسم شبیه‌پوشی انجام می‌شده، به این صورت که گروهی از زنان مومن مانند آن‌چه در تعزیه است لباس‌هایی با رنگ‌های مختلف به تن می‌کردند و ماجرای خارج شدن حضرت علی(ع) از خانه، تنهایی زینب(س)، خبر ضربت خوردن حضرت و رسیدن وی به بالین پدر را اجرا می‌کنند. در نهایت یک نفر که نقش‌پوش حضرت علی(ع) است در آخر اشعار را بازگو می‌کند که درست‌خوانی این اشعار از اهمیت بسیاری برخودار است.

این پژوهشگر صدا و سیما با اشاره به کتاب‌هایی که درباره ماه رمضان منتشر شده، اظهار کرد: «نان‌ها و غذاها در ماه مبارک رمضان»، «شب‌های رمضان و شب‌های قدر در فرهنگ مردم ایران»، «استقبال بدرقه و پیشواز از ماه مبارک رمضان»، «تدارک، پیشواز و رویت هلال در فرهنگ مردم ایران»، «سحرخوانی و مناجات‌خوانی در ماه مبارک رمضان» و «سحر، افطار مناجات‌خوانی و مجالس قرآن» کتاب‌هایی به‌شمار می‌روند که بر اساس آن‌چه زنده‌یاد ابوالقاسم انجوی‌شیرازی از مردم سراسر ایران به‌دست آورده بود و در مرکز آرشیو واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما نگهداری می‌شوند، به‌صورت پیش‌تولیدی، تدوین و در اختیار تهیه‌کنندگان برنامه‌ها قرار گرفته است.

وی با بیان این مساله که پژوهش‌های منتشر شده در اصل یک پژوهش واحد بودند و پس از آن به نسبت حجم زیاد آن تفکیک موضوعی شده‌اند، توضیح داد: غذاها، نان‌ها و حتی موسیقی در هر استانی هنگام افطار و سحر، بنا بر آداب آن منطقه متفاوت اجرا می‌شدند. به‌طور مثال در مناطق کویری به ویژه یزد غذاهایی مانند عدس را زیاد می‌خورند چرا که به‌دلیل طبع مردم، آب بدن را افزایش می‌دهد یا شیرینی‌های ویژه‌ای که داخل آن گردو و خرما مانند کلمپه کرمان است، طبخ می‌کردند. همچنین آداب و رسوم خاصی هنگام پختن وجود دارد که با راز و نیاز و نیایش همراه است.

ابوالمعالی درباره آیین سحرخوانی و مناجات‌خوانی نیز بیان کرد: مناجات‌خوان‌ها و سحرخوان‌ها، مناجات‌ها را در مناطقی مانند جنوب ایران که گویش فارسی ندارد در دستگاه‌های موسیقی ایرانی چون دستگاه شور و همایون می‌خواندند اما با این‌حال متفاوت از هم اجرا می‌شدند. در کتاب «سحرخوانی و مناجات‌خوانی در ماه مبارک رمضان» اطلاعاتی درباره هفت نقطه ایران وجود دارد که در زمان افطار و برای خواندن مناجات و سحرخوانی از چه سازها و دستگاه‌های موسیقی استفاده می‌شده که برخی از این سازهای دستی را امروزه کسی نمی‌شناسد.

این پژوهشگر با اشاره به فراموشی این آداب و رسوم گفت: متاسفانه امروزه سحرخوانی و مناجات‌خوانی به‌صورت ضبط شده از رادیو و تلویزیون پخش می‌شود و مناجات‌خوان‌ها فراموش شده‌اند. باید مردم مانند نقالی با نمایش آیین‌های سنتی نیز آشنا شوند. نت‌نویسی و اشعار مربوط به این آیین‌ها را چاپ کنند و به چنین آثاری شناسنامه دهند. درباره سیستان و بلوچستان و موسیقی آن نت‌نویسی انجام گرفته که می‌تواند آغازی برای انجام این کارها باشد. این آیین‌ها هویت بومی دارند و نمی‌توان آن‌ها را تغییر داد و یا به آسانی از آن‌ها گذشت. 

ابوالمعالی در پایان سخنانش بیان کرد: نیاز به پژوهش میدانی چنین آیین‌هایی از اهمیت بسیاری برخوردار است. از سوی دیگر برای جلوگیری از منسوخ شدن چنین آداب و رسومی، نخست باید مستندهای کوتاهی از سوی رسانه‌ها ساخته شود که همگی بر اساس تالیف‌های این حوزه‌اند. درباره انتشار این آثار متاسفانه مردم تمایلی نشان نمی‌دهند اما هنگامی که علاقه در آن‌ها ایجاد شود، مطمئنا به این بخش از فرهنگ مردم و فولکلور نیز توجه ویژه خواهد شد.

نسرین ابوالمعالی، متولد 1354 و دارای کارشناسی‌ارشد ادبیات نمایشی است و 12 سال با مرکز تحقیقات صدا و سیما همکاری دارد. برخی از مقاله‌های وی «عید هزار آیین ولایت»، «نگاهی نو به دارجنگه» و «شکل‌شناسی ازدواج در شاهنامه» نام دارند.