به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، در نشست باستان‌شناسي دين مهر كه عصر روز چهارشنبه (29 دي‌ماه) در فرهنگسراي هنر (ارسباران) برگزار شد از جديدترين شماره دوفصلنامه باستان‌پژوهي نيز رونمايي شد. شماره جديد مجله باستان‌پژوهي اقدام به انتشار پرونده ويژه‌اي درباره موضوع «باستان‌شناسي آيين مهر» كرده و در خلال آن به مطالعات باستان‌شناسي انجام شده در اين باره پرداخته است.
در اين نشست کاوش‌هاي باستان‌شناسي در مهرکده محمدآباد (دشتستان ـ برازجان) با سخنراني احسان يغمايي، مهرپرستي و پرسش‌هايي درباره باستان‌شناسي دين با سخنراني مهرداد ملک‌زاده، ردپاي ايزد مهر در باورهاي ديني عصر آهن در جنوب درياي کَسپي با سخنراني علي‌اکبر وحدتي و چو خورشيد زد پنجه بر پشت گاو...آيا شاهين نماد جانورنماي ايزد مهر است؟ با سخنراني شهرام زارع بررسي شد.
دين مهر از جمله اديان کهن و مرده جهان است. اين دين يکي از دين‌هاي رايج در جهان هند و ايراني بوده که از حدود سده يکم ميلادي به اروپا رفت و در گستره امپراتوري روم نزديک به 4 سده رواج عام يافت. در اين پرونده ويژه، علاوه بر مقالات تأليفي، مقالاتي از ديويد بيوار و فرانتس گرنه نيز ترجمه شده و انتشار يافته است.
احسان يغمايي، كارشناس سازمان ميراث فرهنگي و موسسه فرهنگي موزه بنياد گفت: دانسته‌هاي ما درباره آيين مهر بسيار كم است. مورخاني همانند «استخري» و «ابوريحان بيروني»، به چگونگي پرستش مهر نپرداخته‌اند؛ هر چند در ادبيات فارسي بارها و بارها به مهر و آيين آن اشاره شده است. در دوران كنوني نيز باستان‌شناسي ما تاكنون هيچ پژوهشي درباره اين دين كهن انجام نداده است و بررسي‌هايي كه در ايران درباره «مهركده‌ها» صورت گرفته، پراكنده و بيشتر شفاهي است.
براي مثال در غار نياسر كاشان، دخمه ايوان فرهاد، روستاي سنگر در مرز ايران و تركيه، كاوش‌هايي صورت گرفته است. با اين همه دست ما خالي است و بايد دست به سوي تحقيقات بيگانگان دراز كنيم.
وي افزود: در ميان منابع ايراني، تنها مي‌شود به اوستا اشاره كرد كه بسيار به مهر و چگونگي آن پرداخته است. در «مهر يشت» كه كهن‌ترين يشت اوستا و پس از «فروردين يشت» طولاني‌ترين يشت به شمار مي‌رود، به مهر پرداخته شده است. اين بخش از يشت‌ها همانند ترجيع‌بندِي گوش‌نواز و آهنگي زيباست كه خطوط ايزد مهر را ترسيم مي‌كند و او را نگهبان و پشتيبان همه مزدا پرستان مي‌داند و از آن به نام نگهبان و ستون خانواده‌هاي آريايي ياد مي‌كند. بي‌شك ستون‌هاي متعدد تخت جمشيد بازتاب چنين باوري است.
يغمايي خاطرنشان كرد: مهر در ايران چهره پوشيده اي دارد. به درستي هم نمي‌دانيم كه چرا چهره او تا اين اندازه پنهان است؟ تنها يك سنگ‌نگاره از او در تاق بستان ديده مي‌شود اما در اروپا نشانه‌هاي فراواني از ُمهر و نقش مهر مي‌توان يافت. به هر حال صائبيان، يا همان منداييان، بازماندگان كيش مهر در ايران هستند. آنها در دشت ميشان و خوزستان زندگي مي‌كنند و شمارشان در حدود 20 هزار نفر است. كتاب قوانين آنها «گنج بزرگ» نام دارد. حدود 23 هزار نفر مندايي نيز در مرز ايران و عراق زندگي مي‌كنند. در قرآن سه بار به صائبيان مندايي اشاره شده است.
وي افزود: پرستشگاه مهريان، «مهراوه» يا «مهرابه» ناميده مي‌شد. «آوه» يعني جاي گود. از اين رو مهركده‌ها حتما بايد در غار يا زير زمين بنا مي‌شد. باور مهرپرستان چنين است كه مهر با واسطه خورشيد به كلاغ مي‌گويد كه گاو را بكش. مهر سر باز مي‌زند. مهر با دشواري تمام گاو را به درون غار مي‌برد و آنجا او را مي‌كشد. اين كشاندن گاو به درون غار، نماد درد و رنجي است كه آدمي بايد تحمل كند. ظاهرا غار، نماد چرخ گردون است. اين نيز گفتني است كه كسي كه به جرگه مهرپرستان مي‌پيوست، نبايد اسرار را فاش مي‌كرد.
كاوش‌ها در مهركده محمدآباد برازجان
وي افزود: در سال 1371 كاوش‌هايي در محمد آباد برازجان صورت گرفت. گمان مي‌رفت كه بتوان پيكره‌اي از ميترا را در آنجا يافت اما اين كاوش به سرانجامي نرسيد و پيكره‌اي يافت نشد. در سال 1383 كاوش‌ها توسط من ادامه پيدا كرد. ما توانستيم مهركده برازجان را از دل خاك بيرون بكشيم. مهركده در واقع زير زميني بود كه درون يك خاكريز مصنوعي بنا شده بود. اين زير زمين يك راهروي مركزي، شبستان بزرگ و بخش‌هاي ديگري وابسته به آن داشت. ما در كف ديوار، سه چهار قطره خون پيدا كرديم. شايد آنجا محل قرباني گاو بوده است. در همين كاوش‌ها، مُهري با نقش كژدم هم يافت شد.
نكته جالب ديگر يافته شدن پيكره مرمرين «پان» (پسر هرمس) در آنجا بود. به نظر مي‌رسد كه اين پيكره در سده نخست ميلادي توسط مهرپرستان رومي به مهركده محمدآباد هديه داده شده است. از سويي ديگر چون ما نمونه و نظير مهركده محمدآباد را در هيچ كجاي ايران نداريم، ناگزير بايد آن را تنها با نمونه‌هاي اروپايي مقايسه كرد. مهركده سنت كلمنت» در روم، بسيار شبيه به مهركده محمدآباد است.
به باور من، سقاخانه آخرين بازتاب مهركده‌ها در ايران است. در اروپا، به خصوص در ايتاليا، ساختاري به نام «تاقچه پارسايي» وجود دارد. در آنجا شمايل عيسي مسيح گذاشته مي‌شود و براي نذر و نياز به آن پارچه مي‌بندند و پنجره‌هاي همانند سقاخانه‌هاي ما دارد. اين بناها در نزديك كليساها ساخته مي‌شده است.
شهرام زارع، مدير مسوول و سردبير دوفصلنامه «باستان‌پژوهي» سخنران بعدي نشست بود. وي مهرپرستي را رشته مهم پژوهشي در جهان دانست و گفت: بيش از يك سده است كه مهرپرستي به عنوان يك رشته مهم پژوهشي در جهان شناخته شده است اما در خاستگاه اين آيين، كه هند و ايران است، پژوهش درخور توجهي انجام نشده است. تا جايي كه پژوهشگران غربي از اين مساله به عنوان پرسش آزار دهنده خاستگاه آيين رازوارانه مهرپرستي رومي ياد مي‌كنند.
در شاهنامه فردوسي اشاره‌هايي به دين مهري شده است. يك بيت آن كه در «داستان كاموس‌كشاني» آمده، چنين است: «چو خورشيد زد پنجه بر پشت گاو/ ز هامون برآمد خروش چكاو». با خواندن اين بيت چنين پرسشي ممكن است پيش بيايد كه آيا فردوسي اشاره به اين هماني ايزد مهر دارد؟ و آيا شاهين را مي‌توان با خورشيد برابر گرفت؟
زارع خاطرنشان كرد: ما تعداد بسياري از اشياء كوچك داريم كه در كاوش‌هاي باستان‌شناسي پيدا شده‌اند. بر روي اين اشياء تصوير شاهيني نقش بسته است كه بر پشت گاو پنجه زده است و آن را مي‌ربايد و به سوي آسمان مي‌برد. اين نقش مترادف است با نبرد شير و گاو كه 16 تصوير از آن در تخت جمشيد ديده مي‌شود. شادروان شاپور شهبازي از اين نقش با عنوان «شير گاوشكن» ياد كرده است.
وي افزود: برخي شير را نماد ايزد مهر مي‌دانند. هر چند گروهي نيز كه دلايل محكمي دارند، آن را نمادي نجومي قلمداد مي‌كنند. مي‌دانيم كه در گستره امپراتوري روم، ميترا در كالبد انساني متبلور شده كه در حال قرباني كردن گاو است. اين صورتي متاخر از ميترائيسم است.
سردبير دوفصلنامه «باستان‌پژوهي» گفت: يكي از كم شناخته شده‌ترين و در عين حال مهمترين مجموعه‌هاي باستاني ما «قلعه ضحاك» است كه در شهرستان هشترود از توابع استان آذربايجان شرقي قرار دارد. وسعت قلعه ضحاك 10 كيلومتر در 2 كيلومتر است و تالار آن 11 در 11 متر پهنا دارد. مقدار زيادي نگاره‌هاي گچ‌بري شده در اين قلعه پيدا شده است. مهمترين اين نگاره‌ها، شاهيني است كه همانند نقش تخت جمشيد، پنجه بر پشت گاو زده و بسيار شبيه به ميترا در آيين مهريان رومي است.
وي افزود: استقرار در قلعه ضحاك را به دوران اشكاني منسوب كرده‌اند. نتيجه آزمايش قطعات سفال نوع خمره اين بنا و نيز فرم آجرچيني آن بي‌گمان مربوط به اواسط دوره اشكاني است. به هر حال پيدا شدن نگاره‌هاي متعددي از شاهيني كه پنجه بر پشت گاو زده است، اين پرسش را پيش مي‌كشد كه آيا مي‌توان اين نقش را همسان با ايزد مهر دانست؟ و آيا انتخاب شاهين به عنوان نماد جانورنماي ايزد مهر در پيوند با خورشيد تيز تك بودن ميترا بوده است؟
نشست «باستان‌شناسي و آيين مهر» با حضور شماري از استادان باستان‌شناس در سالن اصلي فرهنگسراي ارسباران انجام گرفت. در پايان مراسم شماره 6 (از سال سوم) دو فصلنامه «باستان‌پژوهي» (مجله باستان‌شناسي، ميراث فرهنگي و علوم وابسته) رونمايي شد. اين شماره از مجله «باستان‌پژوهي» دربردارنده مقالاتي ويژه درباره آيين مهر است.
جمعه ۱ بهمن ۱۳۸۹ - ۱۲:۰۵
احسان يغمايي، كارشناس سازمان ميراث فرهنگي گفت: در ميان منابع ايراني، تنها مي‌شود به اوستا اشاره كرد كه بسيار به مهر و چگونگي آن پرداخته است. مورخاني همانند «استخري» در كتاب «مسالك و ممالك» و «ابوريحان بيروني»، به چگونگي پرستش مهر نپرداخته‌اند، هر چند در ادبيات فارسي بارها و بارها به مهر و آيين آن اشاره شده است.
نظر شما