کارشناسان معتقدند؛ کتابی که طراحی مناسب، حرفه‌ای و استاندارد دارد، همواره با استقبال عمومی روبه‌رو می‌شود؛ کتاب‌هایی که با نوآوری و خرق عادت طراح جلد چاپ می‌شوند، خیلی زود سر و صدا می‌کنند و می‌توانند در صدر کتاب‌های پرمخاطب قرار بگیرند. حالا اگر در این میان،کتابی دارای محتوای غنی و مناسبی هم باشد، این پروسه خیلی زود به ثمر می‌نشیند.
این‌روزها که صنعت نشر درگیر تهیه و تامین مواد اولیه‌ای مثل کاغذ است و از سوی دیگر شیوع بیماری کرونا بازار کتاب را طی ماه‌‌های گذشته تا حد زیادی با کندی و توقف مواجه کرده، شاید ناشران رغبت زیادی نداشته باشند که برای طراحی جلد و گرافیک کتاب‌هایشان، هزینه مضاعفی داشته باشند، درحالی که زیبایی بصری یک کتاب در کنار محتوای پرمخاطب می‌تواند حتی در همین شرایط نیز به ناشر کمک زیادی کند.
کارشناسان در این گزارش با تاکید بر اهمیت فیزیک کتاب در رونق نشر به نکات جالبی مثل بی‌اهمیتی ناشران به پروسه طراحی جلد، پایین بودن دستمزد طراح‌ها و بی‌رغبتی آن‌ها به فعالیت در حوزه کتاب اشاره کردند.
طراحی کتاب ناشران به اقوام و منشی‌ها سپرده می‌شود
سعید باباوند، طراح گرافیک و منتقد هنری درباره لزوم توجه به طراحی جلد کتاب گفت: باید بدانیم که کتاب هم مانند بقیه کالاها یک کالا است. معمولا عادت داریم برای مسائل فرهنگی، یک هاله تقدس بتراشیم و نتوانیم به آن نزدیک شویم، عادت کرده‌ایم بگوییم کتاب امر مقدسی است و جایگاه بالایی دارد و به همین دلیل، بسیاری از مباحث و انتقادها به نگاه‌های حاکم بر حوزه نشر، به نتیجه نمی‌رسند.
وی ادامه داد: همان‌طور که هر کالایی بسته‌بندی دارد، بسته‌بندی کتاب هم جلد آن است. آنچه موجب می‌شود شما کالایی را خریداری کنید، این است که اول بسته‌بندی‌اش شما را جذب کند. البته صرفا بسته‌بندی مهم نیست و شما نیاز دارید برای انتخاب کتاب، شناختی هم از محتوای آن داشته باشید.
باباوند با بیان اینکه هر کتابی به مثابه کالا، مشمول برندینگ است، عنوان کرد: این پروسه شامل گفت‌وگو در رسانه‌ها، برگزاری مراسم رونمایی، تبلیغات در رسانه‌ها و... است و بخشی از آن نیز زیبایی ظاهری کتاب را تشکیل می‌دهد. همان‌طور که اگر شما یک شکلات و بستنی را در بسته‌بندی خوب و زیبا خریداری کنید اما وقتی از آن بچشید، مزه‌اش خوب نباشد، آن را کنار می‌گذارید، اگر کتاب‌ها هم محتوای خوبی نداشته باشند، ولو جلد زیبایی هم داشته باشند، مخاطب آن را کنار می‌گذارد.
وی در ادامه صحبت‌های خود با ذکر مثالی در این زمینه توضیح داد: در سال ۷۷ یا ۷۸ مجموعه کتاب‌هایی که پیش از آن اجازه انتشار نداشتند، اجازه نشر پیدا کردند. در آن زمان، چند طراح جوان که الان پیشکسوتان این حوزه هستند، طراحی جلد کتاب‌ها را انجام دادند. این کتاب‌ها خوش‌فروش بودند؛ زیرا محتوای آن‌ها طرفداران زیادی داشت. در آن زمان یکی از ناشران برای کتاب‌هایش به همان طراحان سفارش کار داد.
این طراح و گرافیست افزود: او فکر می‌کرد که این طراحی‌ها به فروش خوب کتاب‌هایش کمک می‌کند. در این میان عده‌ای هم کتاب‌ها این ناشر را خریداری کردند اما او در سال‌های بعد رشد ناشران دیگر را نداشت و از اینجا نتیجه می‌گیریم که بخشی از پروسه معرفی و برندینگ کتاب، محصول و محتوای آن است که باعث تداوم در بازار می‌شود؛ نه جلد آن.
باباوند در بخش دیگر صحبت‌هایش با تاکید بر اینکه اقتصاد نشر ما بیمار است، گفت: نشر ما مدت‌های زیادی یارانه‌ای بود و بخشی از ناشران با بالا و پایین کردن تیراژ از سوبسیدهای دولتی استفاده می‌کردند. در سال‌های اخیر که دیگر سوبسید زیاد معنی ندارد، اگر یک ناشر کاغذ خریداری و انبار کند، سود بیشتری خواهد کرد.
به گفته وی، ناشران با وجود اینکه برای لیتوگرافی، چاپ و کاغذ هزینه‌های زیادی می‌کنند، اما برای گرافیک حاضر نیستند هزینه کنند زیرا این کار را یک امر اضافی و ثانویه می‌دانند و بر این تصورند که اگر کتاب، محتوای خوبی داشته باشد، حتما فروش خواهد داشت.
باباوند افزود: یک محتوای خوب به ظاهری آراسته نیاز دارد تا مقبولیت پیدا کند. آن‌ها از خود می‌پرسند؛ چرا باید یک میلیون تومان پول طراحی جلد بدهند یا سه میلیون تومان هزینه طراحی متن را بپردازند؛ درحالی که در کنار هزینه چاپ، لیتوگرافی و صحافی، این مبلغ رقم زیادی نیست اما باز هم از طراحی دریغ می‌کنند؛ زیرا آن را یک مفهوم دورریز می‌دانند.
وی پایین‌بودن هزینه‌ها را یک مشکل دیگر در روند طراحی جلد دانست و گفت: واقعیت این است که ناشران وقتی به سراغ طراحان حرفه‌ای می‌روند، رقم‌های بسیار اندکی می‌دهند و این موضوع به‌مرور بر فعالیت دست‌اندرکاران این حوزه نیز تاثیر گذاشته است. الان مثل دو دهه گذشته نیست و طراح کتاب حرفه‌ای کم داریم. در دو دهه قبل شما می‌توانستید اسم‌های شاخصی را نام ببرید که در حوزه کتاب به‌صورت مداوم کار می‌کنند؛ اما الان طراح‌هان شاخصی که تجربه‌های خوبی در زمینه طراحی جلد کتاب دارند، بسیاربسیار کم‌کار هستند.
باباوند با بیان اینکه طراحی جلد کتاب‌ها این‌روزها اغلب توسط افراد غیرمتخصص و آشنایان ناشران انجام می‌شود، یادآور شد: بسیاری از ناشران ما طراحی خود را به اقوام نزدیک یا منشی‌های دفاتر خود می‌سپارند و با نگاهی به جلد کتاب‌ها می‌توان مشاهده که جلد کتاب اغلب ناشران یک طراحی جلد حرفه‌ای نیست.
وی همچنین به فعالیت حدود ۷۵۰۰ ناشر فعال در کل کشور اشاره کرد و گفت: از میان این ناشران کمتر از ۵۰ ناشر هستند که به گرافیک کتاب خود اهمیت می‌دهند و متاسفانه تعداد آن‌ها در حال کم شدن است.
باباوند همچنین به جایگاه مولف در این پروسه اشاره کرد و گفت: بسیاری از طراحان ما هنوزکه‌هنوز است با مولف درگیر هستند که چرا طرح جلد کتاب من اینطور است! ناشر و مولف شناخت دقیقی از طراحی جلد ندارند و دست طراح را هم در طراحی باز نمی‌گذارند. از طرف دیگر فکر می‌کنند بهتر است «روغن ریخته را نذر امام‌زاده کنند» و به همین دلیل کار را به خواهرزاده یا برادرزاده‌شان می‌دهند که اسمشان در کتاب بیاید.
اهمیت محتوا برای مخاطب حرفه‌ای
فروش کتاب‌ها با معیار زیبایی ظاهری یک فرض کلی است و نمی‌توان جذابیت‌های بصری طراحی یک کتاب را به‌صورت عام در موفق و پرفروش شدن یک کتاب موثر دانست. مجید غروی، مدیر فروشگاه نشر چشمه آرن در این زمینه معتقد است؛ ظاهر و جلد در انتخاب کتاب از سوی مخاطبان همواره تاثیر دارد اما انتخاب و خرید کتاب، فرایند پیچیده‌ای است و این‌گونه نیست که صرفا اگر کتابی زیبا بود یا طراحی خوبی داشت، می‌تواند در بازار موفق باشد.
وی با بیان اینکه فقط یکی از عوامل موفقیت کتاب ظاهر آن است، افزود: در اینجا بحث سلیقه و عرف و سایر موارد نیز در آن دخیل است. مخاطبان حرفه‌ای کتاب‌فروشی‌ها خیلی خوب می‌دانند چه می‌خواهند و کتاب را بر اساس اسم نویسنده یا مترجم یا ناشر می‌خواهند و زیاد درگیر جلد کتاب نیستند.
غروی ادامه داد: اغلب مشتری‌های گذری که به کتاب‌فروشی می‌آیند (مخاطبان غیرحرفه‌ای) به کتاب‌های روی میز نگاه می‌کنند و اگر تصویر و طرحی روی جلد آن‌ها را جذب کرد به سراغ اطلاعات پشت جلد می‌روند و بعد از تورق شاید کتاب را خریداری کنند.
وی با اشاره به اهمیت ظاهر کتاب توضیح داد: البته ناشرانی که در طراحی جلد کتاب‌های خود خوش‌سلیقه عمل کرده‌اند، توانسته‌اند قسمتی از مخاطبان حرفه‌ای را هم به دست بیاورند و اگر محتوای کتاب‌ها نیز مفید بوده، در فروش هم موفق بوده‌اند.
رغبت پایین طراحان به فعالیت در حوزه کتاب
طراحی جلد در ایران گه‌گاه با نوآوری‌ها و خلاقیت‌هایی همراه بوده است؛ کتاب‌هایی که به دست طراحان جوان و گاهی توسط طراحان قدیمی نقش‌ونگار خورده‌اند. نقش طراح و ناشر و هماهنگی میان آن‌ها در این بین، همواره اهمیت دارد. احسان غلامی، طراح و گرافیست با بیان اینکه عوامل مختلفی بر طراحی جلد تاثیر دارند، گفت: در گام اول، هم خلاقیت در طراحی جلد کتاب و هم اتفاق‌هایی که در ظاهر فیزیکی از نظر ساخت جلد کتاب رخ می‌دهد بر کار تاثیر دارند. باید گفت که ریشه طراحی جلد کتاب به کتاب‌سازی برمی‌گردد و اگر کتاب صرفا یک محصول فرهنگی نباشد؛ بلکه آن را یک محصول کلی ببینیم، باید همه عوامل موثر در ساخت آن را نیز در نظر داشته باشیم.
وی در این زمینه توضیح داد: هر چقدر طراحی بهتری روی جلد کتاب هم از نظر گرافیکی و هم از نظر ساخت داشته باشیم قطعا مخاطب بیشتری را جذب می‌کند و در فروش کتاب تاثیر می‌گذارد. در این میان مساله مهم این است که طراح با تجربه در حوزه جلد کتاب در ایران خیلی کم داریم.
غلامی که کم‌لطفی برخی ناشران را موجب ایجاد وضعیت موجود می‌داند، گفت: ناشران هزینه پایینی برای طراحی جلد پرداخت می‌کنند و سعی می‌کنند سلیقه شخصی خود را در طراحی‌ها اعمال کنند. این موضوعات موجب می‌شود، رغبت طراح‌ها به فعالیت در این حوزه کمتر شود و به سایر شاخه‌های حوزه گرافیک مثل طراحی پوستر و بسته‌بندی بروند.
وی با بیان اینکه برخی طراح‌های علاقه‌مند به فعالیت در حوزه کتاب نیز در سال‌های اخیر کارهای نوآورانه خوبی کرده‌اند، عنوان کرد: این افراد یک‌سری تکنیک‌ها و خلاقیت‌های جدید را در طراحی کتاب به کار برده‌اند و همین موضوع موجب شده است که سبک و سیاق جلد کتاب‌ها تغییر کند. جای خوشحالی دارد که با این اقدام رقابتی در میان طراحان فعال در این حوزه ایجاد شده تا سعی کنند خلاقیت بیشتری در حوزه جلد کتاب انجام دهند.
غلامی همچنین به اهمیت نقش ناشران اشاره کرد و گفت: برای دستمزد طراحان مرجعی به نام انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران فعال است که هر سال تعرفه آثار گرافیکی را ارائه می‌کند تا طراحان بر اساس این تعرفه دستمزد بگیرند؛ اما مساله اینجا است که هیچ ناشری حاضر نیست قیمت کف این تعرفه را به طراحان پرداخت کند.
به گفته وی، در این میان دو فرضیه وجود دارد؛ اول اینکه ناشران ارزش زیادی برای طراحی کتاب قائل نیستند و از سوی دیگر بازار نشر به دلیل شرایط اقتصادی خوب نیست و ناشران توان پرداخت ندارند. هرچند معتقد است که ناشران قرار نیست هزینه زیادی برای جلد کتاب پرداخت کنند، زیرا در واقع این کار هزینه نیست؛ سرمایه‌گذاری برای تولید محصولی است که قرار است برای ناشر درآمدزایی داشته باشد.
این طراح و گرافیست درباره تاثیر بی‌توجهی به این موضوع نیز گفت: بعضی از ناشران که فعالیت در حوزه نشر برای آن‌ها مهم است تلاش دارند به طراح کمک کنند تا فهم بهتری از محتوای کتاب داشته باشد، این تعامل موجب می‌شود جلدی که برای کتاب طراحی می‌شود موفق‌تر و تاثیرگذارتر خواهد بود، البته با یک نگاه کلی معتقدم که این روند صعودی است و ناشران در یک رقابت تلاش می‌کنند کار بهتری ارایه کنند تا بازار را در سیطره خود داشته باشند.
نظر شما