به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد و بررسی «نقش آثار علمی در تعالی و تکامل دولت» عصر روز گذشته دوم شهریور به صورت مجازی در سرای اهل قلم برگزار شد. در این نشست، بهروز دری و علیرضا ملایی‌توانی به بررسی نقش آثار علمی در تعالی و تکامل دولت پرداختند.

نیازهای جامعه علمی با نیازهای دولت همسوسازی شود
بهروز دری، عضو هیات علمی گروه مدیریت صنعتی دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه شهید بهشتی در آغاز با اشاره به اهمیت آثار علمی در نقش‌آفرینی دولت بیان کرد: مقوله دولت دلالت بر معنای عام و خاص دارد. معنای عام را به معنای حکومت هم می‌دانند و قوایی مانند قوه قضاییه، قوه مقننه و قوه مجریه را شامل می‌شود. دولت موضوعیت اجرایی دارد و بر آن اساس نظامات مربوط به هر کشور را عهده دار است. در ماده سه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چنین موضوعیتی برای جمهوری اسلامی ایران تعریف شده است؛ ایجاد محیط مستعد و مساعد برای رشد فضایل اخلاقی، بالابردن سطح آگاهی، استفاده از رسانه‌های گروهی، آموزش و پرورش در خصوص آموزش عالی و امنیت روح تتبع  از طریق مراکز آموزش عالی و تشویق محققان.

او در ادامه به تکامل دولت‌ها به معنای امروزی اشاره کرد و افزود: در گذشته دولت به معنایی که امروز وجود دارد نبود و جوامع برای امورات خود ارتباط‌ با گروه‌های کاری تشکیل می‌دادند. سپس دولت شفاهی شکل گرفت به این معنا که صورت فرامین صادر و اجرا شده و این فرامین در قالب چهارچوب‌های مشخصی بوده است. در روند تکامل به دولت‌های کاغذی می‌رسیم؛ دولت‌هایی که به دلیل اینکه منشورات را ابلاغ کند آثار دیوان‌سالاری‌ و بروکراسی در آن ظاهر می‌شود. بعد از آن به دولت الکترونیک می‌رسیم که به زمان‌هایی پس از جنگ جهانی دوم و تحولات، مقوله دولت الکترونیک را می‌بینیم.

این استاد دانشگاه بیان کرد: در دولت الکترونیک کاربری فناوری اطلاعات را مشاهده می‌کنیم و امروز به سطح گسترده‌ای شاهد آن هستیم. در مسیر تکامل به دولت همراه می‌رسیم یعنی به عبارتی  (Mobile Government ) این مفهومی است در هر زمان و هر مکان می‌توانیم از سیستم‌های دولتی استفاده کنیم. در این زمان مطالبه‌گری مردم از دولت‌ها بسیار است و دولت‌ها خود را موظف می‌دانند پاسخگوی جامعه باشند. مفهوم دیگری امروزه مطرح شده است به نام «دولت خود» یعنی مردم خودشان خود را اداره می‌کنند.

دری با بیان اینکه دولت فعلی ترکیبی از دولت الکترونیک و دولت موبایل است گفت: برای جامعه خودمان به فرازهایی از به سخنان مقام معظم رهبری اشاره می‌کنم که دولت خوب دارای این خصوصیات است؛ توجه به ظرفیت استعداد نخبگان، نگاه خوشبینانه به استعدادهای بومی کشور، دولت کار و حرکت، جدیت در خدمت به مردم، شعار گفتمان دولت متناسب با شعار انقلاب اسلامی، شعار عدالت‌خواهی، استکبارستیزی، اعتقاد به هویت و عزت خود، جرات داشتن در مقابله با فساد، روحیه مردمی داشتن، نظارت بر مصوبات. مقام معظم رهبری همچنین به تعامل با نخبگان و اهل نظر تاکید کرده‌اند و همواره بر ارتقای علم تاکید داشته‌اند. همه این‌ها را جمع کنیم این انتظارات برای دولت‌ها است که نقش‌آفرینی داشته باشند.
او از مجلات دانش و علوم فناوری، کتاب‌ها، ارائه سخنرانی در کنفرانس‌ها و مدارک علمی به عنوان مجموعه آثار علمی کشور نام برد و بیان کرد: با توجه به اینکه مقوله دولت مطرح است می‌توانیم بپردازیم که ساختار دولتی چیست؟ به کمیسیون‌هایی که نهادهای فکری دولت هست مراجعه می‌کنم این کمیسیون‌ها را می‌بینم که در امور اجتماعی، اقتصادی، صنعت، محیط زیست، سیاسی، دفاعی، فرهنگی، امور کلان‌شهرها در حال فعالیت هستند. اگر کمیسیون‌ها نقش خود را به خوبی ایفا کنند، تصمیم‌گیرنده‌ها که هیئت دولت هستند با اثربخشی و دقت می‌توانند نقش‌آفرینی کنند.

دری با اشاره به ویژگی‌های دولت الکترونیک افزود: مدیریت پژوهشی از طریق ظرفیت دانشگاه‌ها، محققان، متخصصان و انجام تجزیه و تحلیل برای تصمیم‌سازی شامل تجزیه، تحلیل مسئله و ابعاد تشکیل‌دهنده، خلاصه نظرات، باز سنگینی از فرایند به نتیجه برسد. با توجه به وظایف تسریع شده برای دولت‌ها قرار داده شده برای ایفای نقش موثر دولت‌ها باید از تمام ظرفیت‌های علمی کشور به صورت سازمان‌یافته استفاده کنند که در شناخت مسئله خطا نکنند.

او ادامه داد: این مهم در گرو این مسئله است که نیازهای جامعه علمی با نیازهای دولت همسوسازی شود. یکی از موضوعات دائما مطرح است که نظام تحقیقاتی به چه سمتی رفته است. آن‌هایی که قدرت تفکر دارند آیا می‌توانند با دولت همسو باشند. یکی دیگر از مسائل مهم تاسیس اتاق فکر است و اینکه آیا این اتاق‌های فکر مجموعه‌ای هستند که تلاش‌هایشان مفید باشد.

به گفته این پژوهشگر دغدغه کشور ما این است که آیا دولت می‌تواند از پشتوانه‌های علمی کشور به درستی استفاده کند؟ او در پاسخ به این پرسش بیان کرد: متاسفانه می‌بینیم به عنوان آثار علمی خدشه‌هایی وارد شده است. این خدشه‌ها متاسفانه سبب تقلب در آثار علمی شده است ولی مهم این است با سیاست‌هایی که داریم این مقوله را به گونه‌‌ای هدایت کنیم نتایج ناب علمی به ذی‌نفعان خود برساند تا جریان تصمیم‌گیری‌های دولت کمترین خطا را داشته باشیم. دولت جمهوری اسلامی دارای تجربه‌های ذی‌قیمتی است و دولت بیش از گذشته ارتباط خود را باید با پایگاه علمی برقرار کند.

جریان تولید کتاب به سمت کمی‌گرایی رفته است
دری در پایان در پاسخ به این پرسش که به عنوان داور کتاب سال جمهوری اسلامی هستید آماری دارید چه تعداد کتاب به صورت اصولی منتشر شده که دولت را یاری خواهد کرد؟ گفت: جریان تولید کتاب به شدت کمی‌گرایی رفته است. در مقوله تولید کتاب از کتاب‌های مرجع به سمت کتاب‌های سطحی رفته‌ایم. در مسیر تولید کتاب شاهد حمایت‌های بیشتری هستیم کتاب‌های ما ناشی از مطالعات و تحقیقات هدفمند باشد تا ما شاهد کتاب‌های عمیق، پاسخگو و مرجع باشیم.
علم در یک محیط باز رشد می‌کند
علیرضا ملایی توانی، دانشیار پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه این نشست با بیان اینکه رشد علم در فضای باز سیاسی شکل می‌گیرد، بیان کرد: یکی از مهم‌ترین شرایط رشد علم محیط امن و بسترهای اقتصادی و اجتماعی است و حمایت‌هایی که دولت‌ به عمل می‌آورد.

این استاد دانشگاه با گونه‌شناسی دولت‌ها از منظر علمی گفت: از نظر سیاسی دولت‌ها را به گونه‌های مختلف دسته‌بندی کرده‌اند. اما اگر بخواهیم از منظر علم نگاه کنیم دولت‌ها دو گونه هستند؛ دولت‌هایی که هموارکننده راه علم هستند و دولت‌هایی که سدکننده راه علم هستند. دولت‌هایی که راه علم را هموار می‌کنند دولت‌هایی هستند که مناسبات اجتماعی و سیاسی قوی‌تری حاکم است و روابط دولت و ملت آزاد، مبتنی بر حقوق شهروندی و انسان‌ها در آن محترم هستند. دولت‌های سد راه علم دولت‌های خودکامه هستند و برخواسته از اراده یک ملت نیستند.

او سپس به تولید علم در دولت‌های خودکامه اشاره کرد و گفت: هر نوع علمی در درون یک فضای استبدادی رشد نمی‌کند و ما یک رشد تک‌بعدی از علم را شاهد خواهیم بود و دولت‌ها بنا بر نیازشان در یک دسته از علوم و دانشمندان سرمایه‌گذاری می‌کنند. آن‌ها در علمی سرمایه‌گذاری می‌کنند که توجیه‌گر وضع موجود باشند در چنین فضاهایی شاهد رانت، فساد و تقلب خواهیم بود. در این گونه فضاها چون هیچ چیز شفاف نیست نمی‌توان مقابله‌ای روشمند داشت.

ملایی‌توانی، سپس به سه حوزه وضعیت علم، دانشمندان و فضاهای علمی در دولت‌ها مختلف اشاره کرد و گفت: در فضای استبدادگرانه یک نوع ناامنی حاکم است و نگاه امنیتی به دانشمندان وجود دارد و دانشمندان تحت انواع ظلم‌ها قرار می‌گیرند و تراوش فکری ندارند و دانشمندان به دو دسته هوادار وضع موجود و مخالف وضع موجود تقسیم می‌شوند. آن‌هایی که مخالف وضع موجود هستند تحت تنگناها و شرایط سخت هستند و پشتوانه‌ها را از دست خواهند داد.

او ادامه داد: به ویژه عالمان منتقد و دلسوز اینگونه محرومیت‌های نهادینه شده متوجه آن‌ها خواهد بود. در این فضا رقابتی ناسالم برای نزدیک شدن به قدرت شکل می‌گیرد؛ آن‌هایی به حکومت نزدیک‌تر هستند از نعمات بسیاری برخوردار می‌شوند و آن‌هایی که مخالفند در حاشیه قرار می‌گیرند. در حوزه علم طبیعتا ساحت‌های سیاسی اهمیت پیدا می‌کند و دارای اولویت می‌شود و یافته‌های اصیل علمی در حاشیه قرار می‌گیرند. در این فضا علم در خدمت قدرت قرار می‌گیرد و روح حقیقت‌جویی که رسالت عالمان است فاصله می‌گیرد و در این فضا خشونت جایگزین رقابت شده و رشد تک‌بعدی علم را خواهیم داشت.

این استاد دانشگاه افزود: طبیعتا در فضای استبدادی نهادهای علمی مستقل نخواهیم داشت و نهادهای علمی دست‌آموز حکومت هستند و نه بازکننده افق جدید. آن‌ها نه در حوزه کاربست علمی استقلال نخواهند داشت و در این وضعیت دانشمندان و حتی دولت خودکامه آسیب خواهد دید. در فضای باز و فضای مردم‌سالارانه که امکان تبادل اندیشه وجود دارد محیط مناسب وجود دارد و علم به عنوان دانش کارشناسی قرار می‌گیرد. در این محیط دانشمندان احساس می‌کنند در محیط امنی قرار گرفته‌اند نه جایی که نگاه امنیتی است. در این فضای امن دانشمندان به راحتی پژوهش می‌کنند و منابعش را جست‌وجو کنند. دانشمندان از استقلال فکری برخوردارند و طبیعتا آن‌ها دارای یک آرامش روانی خواهند شد.

او با اشاره به رشد ساحت علم در یک فضای آزاد گفت: ساحت علم در فضای دموکراتیک دفاع از حقیقت بسط پیدا می‌کند و آن زمان علم اصیل رشد می‌کند؛ علمی که در خدمت پیشرفت یک کشور است. در چنین فضایی نقد و گفت‌وگوی علمی شکل می‌گیرد و در این فضا شاهد اجتماعات علمی خواهیم بود. رقابت شکوفا پدید می‌آید و این رقابت‌های علمی جایگزین وضعیت خشونت‌بار می‌شود و فضایی پدید می‌آید که هرکس امکان پژوهش علمی دارد. در ساحت نهادهای علمی باز از استقلال برخوردار خواهند بود.

 ملایی توانی در پایان این پرسش را مطرح کرد که کدام دولت از علم سود می‌برد؟ و در این باره گفت: علم باید تولید شود و دانشمندان و نهادهای علمی در یک ساحت سیاسی کمک کنند. در ساحت سیاسی بسته، هدایت و پشتیبانی صورت نخواهد گرفت و فضای بی‌اعتقادی حاکم است. دانشمندان مجبور هستند یافته‌های علمی را به صورت تحریف شده در اختیار دیگران بگذارند و رابطه میان دانشمندان و دولت در ساختار سیاسی بسته دیده نمی‌شود. اما در یک فضای باز علم و نهادهای علمی به مدیریت درست کشور کمک خواهد کرد.

یادآور می‌شود این نشست به همت موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و به مناسبت هفته دولت برگزار شد.