تقارن ایام قرنطینه ناشی از شیوع ویروس کرونا و آغاز ایام نوروزی یا همان تعطیلات عید، شرایط ویژه‌ای برای رسانه‌های سرگرم‌کننده مثل تلویزیون ایجاد کرد؛ چرا که با توجه به خانه‌نشینی اجباری مردم، امکان دیده و شنیده شدن این رسانه‌ها فزونی یافت و فرصت مناسبی برای ارائه برنامه‌های فرهنگی مثل معرفی و ترویج کتاب و کتابخوانی در اختیار متولیان امور فرهنگی و مسئولان رسانه‌های ملی مثل صداوسیما قرار گرفت؛ فرصتی که البته از نظر کارشناسان، با کم‌کاری و بی‌توجهی از دست رفت.
ششمین سری سریال «پایتخت» به‌عنوان پرمخاطب‌ترین سریال نوروزی سیمای ملی و از پرمخاطب‌ترین سریال‌های دهه اخیر ایران بوده است که طبق اخبار اعلام‌شده، کاهش 35 درصدی مصرف اینترنت در ساعات پخش این سریال را موجب شد. به‌نظر می‌رسید این برنامه، یکی از بهترین ظرفیت‌ها برای تبلیغ و ترویج کتاب و کتابخوانی باشد اما سازندگان آن همچنان مانند فصل‌های پیشین، برنامه‌ای برای این کار نداشتند و در قسمت‌های مختلف، به هر چیز «معمولی» و «ویژه»ای پرداختند؛ به‌جز کتاب!
برخی شبکه‌های سیما درطول سال برنامه‌های اختصاصی راجع به کتاب تولید و پخش می‌کنند، که طبق نظر برخی کارشناسان حوزه کتاب و رسانه، در تبلیغ کتاب بی‌تاثیر نبوده است. برنامه «کتاب‌باز» یکی از این برنامه‌ها است که بار عمده تبلیغ و ترویج کتاب در صداوسیما را بر دوش دارد و انتظار می‌رفت که برنامه عیدانه ویژه‌ای داشته باشد، اما متاسفانه این انتظار هم بی‌پاسخ ماند.
برخی شبکه‌های سیما درطول سال برنامه‌های اختصاصی راجع به کتاب تولید و پخش می‌کنند، که طبق نظر برخی کارشناسان حوزه کتاب و رسانه، در تبلیغ کتاب بی‌تاثیر نبوده است. برنامه «کتاب‌باز» یکی از این برنامه‌ها است که بار عمده تبلیغ و ترویج کتاب در صداوسیما را بر دوش دارد و انتظار می‌رفت که برنامه عیدانه ویژه‌ای داشته باشد، اما متاسفانه این انتظار هم بی‌پاسخ ماند.
علیرضا حسینیپاکدهی
صدا و سیما می‌خواهد مردم را سرگرم کندعلیرضا حسینیپاکدهی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی که سابقه فعالیت در رادیو را هم در کارنامه خود دارد در گفت‌وگو با ایبنا، مشکل ترویج کتابخوانی را یک وضعیت ریشه‌دار در سازمان صدا و سیما خواند و بیان کرد: «تبلیغ و ترویج کتاب و کتابخوانی، یک مسأله جدی و یک مشکل بزرگ است. بهطورکلی؛ مشکلی که رسانه‌های ما با آن مواجه هستند، این است که تمایل ندارند با نگاه جدی به مسائل، خصوصا مسائل جدی بپردازند، زیرا نگاه جدی به مسائل جدی، نیازمند این است که کاملا روی مطلب مسلط باشند و نهایتا دیدگاه مردم را به سمت‌وسویی سوق دهند که مطالبه‌گر باشند و خواهان واکنش‌های خاص، هم از سوی خود و هم از سوی مسئولان شوند.»
وی سخنان خود را با یک مثال ادامه داد و گفت: «اگر خوب دقت کرده باشید، در همین تعطیلات نوروز، ما در گوشه و کنار کشور مشکل سیل یا برخی حوادث دیگر را داشتیم؛ ولی می‌بینیم که تلویزیون به‌جای اینکه نگاه مردم را به سمت‌و سوی این مسائل جدی، هدایت کند و به آن‌ها آگاهی ببخشد، بیشتر دنبال ایجاد سرگرمی برای آن‌ها بود و سعی داشت تا ذهن مردم را از مسائل جدی منحرف کند. این یک نگاه انتقادی است، که باید از تلویزیون داشته باشیم».
سیاست جذب مخاطب و افزایش درآمد
پاکدهی موضوعات و مسائل پرداخته‌شده در برنامه‌های نوروزی صداوسیما را تلاشی برای جذب مخاطب خواند و گفت: «من بر این باورم که بهطورکلی تلویزیون ما، در همین اوضاع و احوالی که این مسائل اتفاق می‌افتاد، تمام تلاشش این بود جلب مخاطب کند. در واقع برنامه‌ها طوری پیش می‌رود که صرفا به مسائل تفریح و سرگرمی اختصاص بیابند تا به‌نوعی؛ بین مخاطبان و صدا و سیما آشتی برقرار شود. این کار را هم از قلمرو تفنن و سرگرمی انجام می‌داد؛ درصورتی که باید در نظر داشت که مخاطبان جدی و واقعی، مخاطبانی هستند که همیشه همراه رسانه -آن هم برای برنامه‌های جدی و نه برنامه‌های تفریح و سرگرمی- باشند.»
وی افزود: «برنامه جدی، می‌تواند برنامه خبری باشد؛ به‌طوری که صدا و سیما را به یک منبع خبری خاص برای مردم تبدیل کند. همچنین در کنار برنامه‌های خبری خاص، سایر برنامه‌ها -غیر از برنامه‌های تفریحی و سرگرمی- هم باید برنامه‌هایی باشند که باعث روشنگری و آگاهی مردم شوند.»
این استاد علوم ارتباطات، همچنین به سیاست‌های تجاری سازمان صدا و سیما انتقاد کرد و گفت: «متاسفانه تلویزیون ما در همین برنامه‌هایی هم که پخش کرد، درصدد بود تا جایی که ممکن است، به افزایش درآمدهای خود بپردازد و به مسأله تبلیغ -از تبلیغ کالاهای تجاری گرفته تا برنامه‌های مختلف- اهمیت خاصی می‌داد؛ یعنی ضمن اینکه برنامه‌های تفریح و سرگرمی را پی می‌گرفت، درصدد بود تا جایی که ممکن است برای خودش درآمدزایی کند. این رویکرد یک نوع تعارض میان اهداف و وظایفی است که برای سازمان صداوسیما وجود دارد.»
درست است که هزینه‌های بالای برنامه‌سازی و اداره سازمانی به عرض و طول صدا و سیما، هزینه‌های هنگفتی را می‌طلبد، اما روش‌های کسب درآمد صدا و سیما، بارها و بارها مورد انتقاد قرار گرفته است. پاکدهی ضمن مقابل هم قرار دادن تبلیغ کتاب و تبلیغات تجاری تلویزیون عنوان کرد: «تبلیغ و ترویج کتاب و کتابخوانی، یک مسئله جدی است؛ اما صداوسیما در برنامه‌های پرمخاطب نوروزی خود، دست به تبلیغ کالاها و برنامه‌های تجاری می‌زد؛ در ابتدا، وسط و آخر برنامه «عصرجدید» و سریال پایتخت، به اشکال مختلف تبلیغات پخش میکرد تا برای خودش درآمدزایی کند؛ درحالی که مسأله ترویج کتاب و کتابخوانی و این قبیل مسائل، جزو برنامه‌های جدی هستند که تلویزیون ما تمایل چندانی به انجام این کار نداشته و ندارد.»
تلویزیون کی و کجا به کتاب بپردازد؟!
وی که البته، تبلیغ کتاب در هر برنامه‌ای را مناسب نمی‌داند، ضمن مخالفت با تبلیغ کتاب در سریالی مثل پایتخت یا برنامه دورهمی عنوان کرد: «این برنامه‌ها که ظاهرا برنامه‌های طنز شوخی و سرگرمی هستند، درواقع بیشتر با لودگی و تحقیر و تمسخر مردم همراه‌اند. به‌همین خاطر؛ بهتر است که در این‌گونه برنامه‌ها، تبلیغ کتاب و کتابخوانی نشود؛ درعوض تلویزیون در بخش‌های مختلفی که دارد و در برنامه‌های جدی‌تر خود، بخش‌های معین و مشخصی را به مناظره، گفت‌وگو و همچنین بحث‌های جدی‌تری مانند کتاب اختصاص دهد تا با نظرات کارشناسان -کسانی که دارای دیدگاه‌های مختلف هستند؛ نه یک دیدگاه واحد- را بگیرد و در معرض قضاوت و داوری مردم قرار دهد.»
پاکدهی ضمن بیان اینکه کتابخوانی پدیده‌ای نیست که الان و یک مرتبه در قالب برنامه‌های تفننی و تفریح و سرگرمی صدا و سیما برای مردم ایجاد کنیم؛ اظهار کرد: مسأله کتابخوانی، خصوصا در دوران کودکی شکل می‌گیرد و متاسفانه در برنامه‌هایی که در تلویزیون برای کودکان می‌سازد هم بیشتر درصدد سرگرم کردن آن‌هاست و برنامه خاصی که آن‌ها را آماده کند تا در آینده بتوانند نقشی موثر و جدی در جامعه به عهده بگیرند، ندارد. کتاب به معنای اخص کلمه، زمینه‌های خاص خودش را دارد؛ بنابراین برای مطالعه کتاب باید زمینه‌های لازم را از دوران کودکی فراهم کرد و در اینجا هم باید میان کتاب‌هایی که دارای اهمیت خاص هستند، با کتاب‌هایی که بیشتر به تفریح و سرگرمی اختصاص دارند، تمایز قائل شد.»
.jpeg)
قادر باستانی
صداوسیما از بی‌برنامگی کلان رنج می‌برد
قادر باستانی، کارشناس رسانه در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، ضمن تاکید بر بی‌توجهی برنامه‌های نوروزی صداوسیما به کتاب و کتابخوانی به‌عنوان یک نیاز فرهنگی، گفت: «سازمان صداوسیما از بی‌برنامگی کلان رنج می‌برد و برنامه‌هایش به‌شکلی است که نمی‌تواند نیازهای فرهنگی جامعه را برآورده کند؛ دلیل آن هم این است که حرفه‌ای فعالیت نمی‌کند. یک رسانه ملی حرفه‌ای، باید الزامات مربوط به نیازهای فرهنگی مردم را پاسخ دهد.»
وی کم‌کاری صداوسیما را محدود به حوزه کتاب ندانست و افزود: «صداوسیما در سال‌های گذشته نشان داده که بیشتر به این گرایش دارد که پاسخگوی عده محدودی از افراد جناحی، حزبی و سیاسی باشد و رضایتمندی آن‌ها را بیشتر مدنظر دارد.»
مسئولان صداوسیما در برنامه‌ریزی کلان خود تجدیدنظر کنند
همان‌طور که اشاره شد، بی‌توجهی به کتاب و ترویج کتابخوانی در ایام نوروز، مختص سریال پایتخت نبود و برنامه‌هایی پربیننده دیگر سیمای ملی مانند برنامه «دورهمی» و «عصر جدید» هم در این کارزار، گوی سبقت در بی‌توجهی به کتاب را از یکدیگر ربودند و تقریبا هیچ استفاده‌ای از فرصت ایجادشده، نکردند؛ درعوض تا می‌توانستند بخش‌های مختلف را با طعنه‌های سیاسی به مسئولان پر کردند.
باستانی با تایید این گفته، عمده موضوعات پرداخته شده در برنامه‌های نوروزی صداوسیما را مسائل سیاسی خواند و بیان کرد: «آن چیزی که در این برنامه‌ها بیشتر جلب توجه میکرد؛ مسائل سیاسی بود. مثلا درباره رئیس‌جمهوری و دولت در قالب برخی دیالوگ‌ها، مطالبی مطرح می‌شد. به نظر من مسئولان صداوسیما باید در برنامه‌ریزی‌های کلان خود تجدیدنظر کنند، رسانه ملی به مفهوم درست آن باشند و آن وظایفی که برای ارتقای فرهنگ عمومی کشور از یک رسانه ملی انتظار می‌رود، ادا شود.»
وی ضمن اشاره به خالی بودن جای برنامه‌های عیدانه مخصوص کتاب، مثل کتاب‌باز، عنوان کرد: «در ایام نوروز اصلا به این موضوع، به شکل خاصی پرداخته نشده بود؛ ازطرفی همین برنامه‌هایی هم که اختصاصا راجع به کتاب تولید می‌شود هم، سمت‌وسوی سلیقه‌ای، جناحی و سیاسی دارد؛ به‌طوری‌که معمولا در آن‌ها به کتاب‌های خاصی پرداخته‌‌می‌شود و تنها ناشران خاصی امکان ورود به محدوده قرمز آن‌ها را دارند. درواقع سعی می‌شود محتوای آن برنامه‌های کتابی هم که به‌صورت معمول پخش می‌شود، حال و هوای خاص جناح؛ و نه ملی داشته باشد.»
نظر شما