به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، صفحات تاریخ پر از نام فرمانروایانی از کشورهای مختلف جهان است که سیاست‌شان بیشتر حول محور کشورگشایی یا جنگ بر سر قدرت، سرزمین و ثروت بیشتر می‌چرخید. اما در بین این نام‌ها بودند معدود فرمانروایانی که قدرت را در چیزی جدا از کشورگشایی و جنگ می‌دیدند. این حاکمان، مجهز شدن به سلاح علم و دانش را بهترین روش برای رسیدن به قدرت، آبادانی و اقتدار یک کشور می‌دانستند. شاید تعداد کمی از مردم بدانند، یکی از دانش‌دوست‌ترین و هنرمندترین فرمانروایان تاریخ از سلسله‌ای سربرآورده که تیمور گورکانی معروف به تیمور لنگ، بنیانگذار آن بود.
 
فرمانروایی که به جنگ و کشورگشایی علاقه‌ای نداشت
براساس آنچه در کتاب‌ها و منابع معتبر همچون دانشنامه جهان اسلام، فرهنگ ریاضایت پایه، «تذکرة‌الشهرا» دولتشاه سمرقندی و «اطلس خط» حبیب‌الله فضایلی و همچنین گنجینه‌های به‌جای مانده در مراکز علمی و هنری همچون موزه و کتابخانه ملک آمده، اُلُغ بیگ فرزند شاهرخ میرزا و نوه تیمورخان، در سال 772 هجری شمسی در سلطانیه زنجان چشم به جهان گشود. او را خاتم هیأت قدیم و اخترشناسان اسلام باید دانست. اُلُغ بیگ برخلاف فرمانروایان پیشین خود، علاقه‌ای به جنگ و کشورگشایی نداشت و دوستدار علم و دانش و هنر بود. محضرش همیشه محفل ادبا، علما و دانشمندان آن عصر بود و حتی بعضی کارشناسان را برای تحقیقات فنی تا چین اعزام می‌کرد. او در ریاضیات مهارت داشت، محاسباتی برای به‌دست آوردن سینوس زاویه انجام داده و موفق شده که سینوس یک درجه را با دقت یک بر 1012 حساب کند.
 
اُلُغ بیگ، دانشمندان علوم ریاضی، هندسه، نجوم، الهیات و هنرمندان خطاط، تذهیب گر، جلدساز، کتاب‌پرداز و شاعران، صوفیان و عارفان را از مناطق گوناگون به دربار خود در سمرقند دعوت کرد. خود نیز فقه، اصول، معانی و بیان، زبان، ریاضی و نجوم آموخت و قرآن مجید را در 6 ماه حفظ کرد و شعرهای بسیاری را هم به خاطر سپرد. او به شاعری نیز علاقه داشت، اما بیش از هر چیز دلباخته نجوم شد و این علم را نزد صلاح‌الدین موسی بن محمود، معروف به قاضی‌زاده رومی فرا گرفت.
تأسیس مدرسه، کتابخانه و رونق علم
اُلُغ بیگ در سال 824 قمری، مدرسه‌ای در سمرقند بنا کرد که در آن بیش از هر چیز نجوم تدریس می‌شد. مدرسان مدرسه را خودش انتخاب می کرد تا پایه علمی‌شان را بررسی کند. در این مدرسه بزرگانی همچون ملا علی قوشچی، قاضی‌زاده رومی، غیاث‌الدین جمشید کاشانی و همچنین خود اُلُغ بیگ تدریس می‌کردند. او به زبان‌های عربی و فارسی تسلط داشت و بیشتر عمر خود را در کتابخانه پدرش شاهرخ میرزا گذراند. دوره سـلطنت این فرمانروای تیموری (1409 ـ 1449) دوره پرشـکوهی برای رشد علم و دانش، هنر، معماری، ادبیات و علوم دینی بود.
 
او پادشاهی ستاره‌شناس، ریاضی‌دان و اهل علم و ادب بود. در عین تکیه زدن بر تخت فرمانروایی، کتابش به نام «زیج اُلُغ بیگ» دقیق‌ترین تقویم اسلامی است. همچنین به پاس جایگاه ارزشمند علمی او، دهانه اُلُغ‌بیگ در کره ماه در کنار بزرگترین دانشمندان علم نجوم به نام این پادشاه دانشمند ثبت شده است. او در زمینه‌هایی همچون شعر و موسیقی و دیگر علوم نیز آثاری از خود بجای گذاشته که در بهترین کتابخانه‌های دنیا نگهداری می‌شود. در زمان اُلُغ بیگ، آثار زیادی از عربی و فارسی به ازبکی (ترکی) ترجمه شد و در کتابخانه‌های او در بیشـتر از یک‌هزار و 500 جلد کتاب ارزشمند موجود بود.
برگ‌هایی از زیج اُلُغ بیگ در گنجینه‌های ایران و جهان
«زیج اُلُغ بیگ» که از آن به‌عنوان دقیق‌ترین تقویم اسلامی نام برده می‌شود، مشهورترین اثر فرمانروای دانشمند تیموری است. این اثر که شامل مشاهدات نجومی و جداول و محاسبات دقیق است،‌ به فارسی تألیف و بعدها به عربی ترجمه شـده اسـت. برگ‌هایی از نسخه دست‌نویس یا آثاری مرتبط با «زیج اُلُغ بیگ» در مراکز علمی و اسنادی معتبر کشور همچون کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه و موزه ملی ملک، مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.
 
حیدر میرزا در «تاریخ رشـیدی» از اثر دیگر او «تاریخ اولوس ترک» نام می برد که در دو نسـخه این اثر در کتابخانه ی اسـتانبول و دو نسـخه خالصه شـده این اثر در کتابخانه اندیا آفیس و در موزه بریتانیا نگهداری می‌شـود.
اُلُغ بیگ و قرآن بایسنغری
قرآن بایسنغری، بزرگ‌ترین مصحف خطی جهان و از گنجینه‌های ارزشمند هنر اسلامی است که برگ‌هایی از آن در مجموعه موزه آستان قدس و کتابخانه ملک نگهداری می‌شود. درباره اینکه این مصحف شریف به دستور چه شخصی و چگونه کتابت شده، روایت‌های مختلفی وجود دارد. مهدی یساولی؛ پژوهشگر و مدیر روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، براساس اسناد موجود در این مرکز درباره یکی از این روایت‌ها که کتابت این مصحف را به اُلُغ بیگ منسوب می‌کند، به ایبنا گفت: اُلُغ بیگ، پسر شاهرخ و برادر بایسنغرمیرزا، به فرمان پدرش حاکم سمرقند و ماوراءالنهر بود؛ شاهزاده‌ای هنرمند و دانشمند همچون برادرانش بایسنغر و ابراهیم سلطان که با آن‌ها در باب شعر و هنر و علم مکاتبه‌ها و رقابت‌ها داشت.
 
وی افزود: اُلُغ بیگ دانشمندان علوم ریاضی، هندسه، هیأت، نجوم، الهیات و هنرمندان خطاط، شاعران، صوفیان، و عارفان را از چهارگوشه کشور به دربار خود در سمرقند فرا خواند و در این مدت فقه، اصول، معانی، زبان، ریاضیات، و نجوم را آموخت. قرآن مجید را در 6 ماه حفظ کرد. ابیات بسیاری را حفظ کرد و هنر شاعری خود را نشان داد. دانش نجوم را نزد قاضی‌زاده رومی یاد گرفت و سپس به یاری غیاث‌الدین جمشید کاشانی و دانشمندان دیگر بنیاد زیج بزرگ سمرقند را نهاد.
 
یساولی توضیح داد: شاید این اُلُغ بیگ بود که دستور داد قرآن بایسنغری نوشته شود و بر سر مزار پدربزرگش در سمرقند گذاشته شود. به‌ویژه آنکه در ضلعی از رحل سنگی مذکور نام اُلُغ بیگ قابل خواندن است و در نامه غیاث‌الدین جمشید کاشانی به پدرش، از قرآنی مشابه این قرآن که در کارگاه اُلُغ بیگ نوشته می‌شد، یاد شده است. شاید این مصحفی دیگر بوده و آن مصحفی دیگر. هیچ نشانه‌ای نیست که بتواند به‌طور قطع و یقین یکی این روایت‌ را ثابت کرده و دیگر داستان‌ها را از دور خارج کند. پیشرفت هنر و فرهنگ ایران در دوره تیموری
مژگان جعفری؛ پژوهشگر و دانشجوی کارشناسی ارشد ایران‌شناسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین با اشاره به شکوفایی علم، فرهنگ و هنر ایران در دوره تیموری و نقش پادشاهان این سلسله ازجمله اُلُغ بیگ در این رونق علمی و هنری، گفت: تاریخ‌نگاران و هنرپژوهان، دوره حكومت تيموريان بر ايران را عصر نوزایی هنر ایرانی برشمرده‌اند. تيموريان، امیران و شاهانی هنردوست و هنرپرور بودند. جانشینان تيمور، دربار را محفل هنرمندان، شاعران و ادیبان کردند. آنان هنرمندان را برمی‌انگیختند تا هنرهايی در زمینه‌های خطاطی، نقاشی، صحافی و جلدسازی را به كمال پيشرفت برسانند.
 
وی ادامه داد: نقاشی، خوشنویسی و هنرهای پیوسته به کتابت همچون تذهیب و کتاب‌آرایی مهم‌ترين شاخه‌های هنری بودند كه در اين دوره دستاوردهای خيره‌كننده‌ای در همه تاريخ هنر ايران پس از اسلام همراه داشتند. وجود کتابخانه‌های بزرگ درباری و حضور وزیران ایرانی همچون خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و امیرعلیشیر نوایی در دربار ایلخانان مغول و تیموریان، برای رشد فرهنگ و هنر در روزگار پس از یورش مغول تا پایان دوران تیموری، زمینه‌ای را فراهم آورد تا هنرمندان و فرهنگ‌وران در آرامش به آفریدن شاهکارهای هنری بیندیشند و مشغول شوند.

جعفری توضیح داد: حلقه‌های هنرمندان در دربارهای ایلخانی و تیموری و شکل‌گیری کارگاه‌‌های بزرگ هنری سلطنتی در شهرهایی بزرگ همچون سمرقند، بخارا، هرات، خراسان و فارس زمینه رشد پیشرفت و رشد هنر و هنرمندان ایرانی را فراهم آورد. همچنین آشنایی با سبک‌های هنری و هنرمندان شرقی به‌ویژه سنت‌ها، روش‌ها و ابزارهای چینی در زمینه هنر موجب شد دستاوردهای اقتباسی در زمینه‌های گوناگون هنری همچون نقاشی و نگارگری، مسیرهایی تازه در زمینه هنر ایرانی بگشایند.