خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، محمد فیروزی: بلایای طبیعی سالانه هزاران نفر از مردم جهان را به کام مرگ فرستاده و میلیاردها دلار خسارت برجای می‌گذارد. در برخی موارد روش‌هایی برای پیشگیری وجود دارد و در برخی مواقع نیز باید تمهیداتی برای کاهش صدمات و خسارات جانی و مالی ناشی از بحران‌های طبیعی اندیشید. یکی از این موارد مؤثر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات است که می‌تواند به طور چشمگیری کارساز باشد.

آخرین روزهای سال گذشته در بسیاری از مناطق کشور بارش شدیدی شروع شد که در ابتدا ضمن خوشحالی کشاورزان، برای مردم هم نوید بخش این موضوع بود که عیدشان دل انگیز خواهد بود. اما با گذشت چند روز و نزدیک شدن به تعطیلات نوروزی خبرهایی که در شبکه های اجتماعی دست به دست می شد حاکی از خبرهای متاثر کننده بود. چرا که معلوم شد ساکنان استان های شمالی کشور همچون گلستان و مازندران درگیر سیل شده اند.

هرچند خبرهای این سیل برای مردم ایجاد ناراحتی می کرد، اما باز هم این امید وجود داشت که سیل قابل مهار است و با همت مسئولان و کمک های مردمی، یکبار دیگر حادثه ای طبیعی و بزرگ پشت سر گذاشته خواهد شد. در این میان تلویزیون هم که خود را برای پخش ویژه برنامه های نوروزی آماده می کرد از پوشش اخبار سیل در شمال کشور خودداری کرد. اما رفته رفته با آغاز تعطیلات و گذشت یکی دو روز فیلم های بیشتری در شبکه های اجتماعی منتشر شد که نشان می داد با گذشت چندین روز از وقوع سیل و تخریب گسترده آن به ویژه در شهرستان «آق قلا» کمک محسوسی به شهروندان نشده است.

مدیرانی که نتوانستند مردم را راضی کنند
همین موضوع هم سبب شد افکار عمومی نسبت به این قضیه حساس شود و یکبار دیگر مطالبه ای ملی از مسئولان شکل بگیرد مبنی بر اینکه مردم بی پناه در گوشه ای از کشور نیاز به کمک دارند. بنابراین مسئولان دولتی اعم از رئیس مجلس شورای اسلامی، معاون اول رئیس جمهور، وزیر کشور و چندین نفر از بلند پایه ترین مسئولان راهی مناطق سیل زده شدند تا بحران را مدیریت کنند. اما در همین زمان مشخص شد که بلندپایه ترین مسئول استانی، یعنی استاندار گلستان در کشور نیست (در مرخصی به سر می برد) و با وقوع این سیل هم به کشور بازنگشته است، موضوعی که به برکنار شدن وی توام با نارضایتی گسترده مردم از عملکرد مسئولان همراه شد.

شبکه خبر هم از روز سوم فرودین سال جاری به پوشش گسترده این سیل پرداخت آن هم بعد از آنکه گلایه ها از انفعال رسانه ملی زیاد شده بود. در حالی که در شبکه های اجتماعی فیلم حضور «سردار آزمون»، بازیکن اسبق تیم ملی فوتبال در مناطق سیل زده یکبار دیگر این تصور را ایجاد کرد که مسئولان دولتی و رسانه های رسمی نقشی در کمک موثر به مردم ندارند. در همین شرایط بروز سیلی دیگر در شیراز که به کشته و مجروح شدن چند ده نفر انجامید، ضعف اطلاع رسانی از سوی رسانه های رسمی (همچون تلویزیون) را در مقابل شبکه های اجتماعی به عنوان یک فرضیه قوی مطرح کرد.
یک دهه قبل؛ موعد چاپ اولین کتاب ارتباطات بحران
به واقع هم نگاهی به اتفاقات این چند روز اخیر نشان می دهد ضعف اطلاع رسانی در رسانه های با اهمیتی همچون تلویزیون ایران مشهود است و گویا بسیاری از مدیران کشور اعم از دولتی ها و مدیران رسانه ها با موضوع «ارتباطات بحران» ناآشنا هستند. در حالی که می توان گفت چاپ اولین کتاب در خصوص مدیریت بحران با محوریت ارتباطات در ایران به سال 87 با عنوان «ارتباط در بحران راهنمای ارتباطات خطر برای مسئولان دولتی» بر می گردد.
در این کتاب که دفتر پژوهش های رادیو (ترجمه شایسته اسمائیلی پور و ساسان شادان منفرد- انتشارات طرح آینده) آن را آماده کرده، نحوه استفاده مدیران و مسئولان از ظرفیت های اطلاع رسانی رسانه ها در شرایط بحرانی به ویژه در کشوری مثل ایران که در معرض حوادث غیر مترقبه همچون سیل است، مورد توجه قرار گرفته است. این کتاب استفاده از رسانه ها در هنگام وقوع بحران ها و خطرات را در قالب عبارت کلی «ارتباطات خطر» در نظر می گیرد و آن را یک «فرایند تعاملی» برای تبادل اطلاعات و دیدگاه ها در میان آحاد مردم، گروه ها، سازمان ها و... فرض می کند که شامل انتقال پیام‌ها، نگرانی‌ها، نظرات و واکنش‌های مختلف در حوزۀ‌ خطر می شود.
بخشی از این کتاب با در نظر گرفتن حادثه 11 سپتامبر در سال 2001 به مسئولان دولتی تاکید می کند از راه های ارتباط موثر با مردم و رسانه ها غافل نشوند و برای آگاه کردن مردم پیام هایی را بدون ایجاد ترس و دلهره به آنان منتقل کنند.
ارتباطات بحران فرایندی پیچیده
کتاب مفصل دیگری در خصوص مدیریت بحران که نگاه ویژه ای هم به رسانه ها و ارتباطات دارد، با عنوان «ارتباطات استراتژیک در مدیریت بحران: آموزه‌هایی از صنعت حمل و نقل هوایی» است که از سوی انتشارات سخنوران یکسال قبل منتشر شده است.  «ری. جی. سالی» نویسنده این کتاب در چهار بخش مفاهیم و مراحل پیش، حین و پس از بحران با ارائه نمونه های واقعی چگونگی مقابله با یک بحران را شرح می دهد.
علی سیف پور، مترجم این کتاب در پیشگفتار خود می نویسد: «... ارتباطات بحران یک اقدام کوتاه مدت ارتباطی یا انتقال یک سویه اطلاعات از ستاد مدیریت بحران به مردم نیست. بلکه ارتباطات بحران، یک فرایند پیچیده و بلند مدت ارتباطی میان تمام افراد درگیر در بحران است که کارآیی خود را هنگام بحران نشان می دهد. گاهی ارتباطات بحران بیش از هر عامل دیگری بر روند بحران تاثیر می گذارد...»

مشخص کردن نقش ارتباطات و فناوری اطلاعات در بحران
سومین کتابی که مطالعه آن به حرفه ای شدن مسئولان دولتی و مدیران و کارگزاران رسانه ای کمک می کند تا بحران پیش آمده را با محوریت ارتباطات مدیریت کنند، « نقش ارتباطات و فناوری اطلاعات در مدیریت بحران» است که به صورت مجموعه ای از مقالات توسط بهمن حسین زاد، نیما شاهرخ شاهی و سعید طاهری گردآوری شده و انتشارات مکرمی آن را در سال 94 منتشر کرده است.
عنوان بعضی از مقالات این کتاب «ارائه مدل‌هایی از سرویس‌های اطلاع‌رسانی و امدادرسانی مبتنی بر تلفن همراه جهت کنترل مدیریت بحران»، «فناوری محرک برای ارتباطات ایمنی عمومی آینده»، «استفاده از شبکه‌های رادیو و شناختگر در مواقع بحران»، «نقش ارتباطات و فناوری اطلاعات در مدیریت بحران»، «چالش‌های تکنولوژی و نرم‌افزار در سیستم‌های مدیریت بحران با به‌کارگیری شبکه‌های حسگر بی‌سیم» است.

تصمیم گیری در بحران چگونه است؟
کتاب مفید دیگر در همین خصوص «نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در مدیریت بحران» نام دارد که عباس پاپی، نویسنده اثر، آن را توسط نشر ناقوس در اواخر سال 95 منتشر کرده است. در این کتاب 4 بخشی به موضوع تصمیم گیری در بحران ها توجه ویژه ای شده است، این کتاب می کوشد کاربرد فناوری های اطلاعات و ارتباطات را در تمام مراحل بحران توضیح دهد، همچنین نگاهی به کاربرد دستگاه ها و تکنولوژی های مرتبط با پیش بینی وضعیت هواشناسی و مسائل جغرافیایی دارد.
این کتاب پیرامون نقش آفرینی فناوری های ارتباطی جدید با ماهیت شبکه ای تاکید می کند که آنها مدیریت بحران را از حالت مرسوم و سنتی به «فرمان دادن و کنترل کردن» به سوی شبکه های ارتباطی غیر متمرکز می برند و در این راستا مدیریت بحران مبتنی بر جامعه تاکید می شود. آنچه کاربرد فناوری های جدید را اثر بخش می کند، تلفیق و یکپارچگی آنها با فناوری های مرسوم و سنتی تر است.
شاید بتوان هدف این کتاب را در این عبارت ملاحظه کرد که بلایای طبیعی سالانه هزاران نفر از مردم جهان را به کام مرگ فرستاده و میلیاردها دلار خسارت برجای می‌گذارد. در برخی موارد روش‌هایی برای پیشگیری وجود دارد و در برخی مواقع نیز باید تمهیداتی برای کاهش صدمات و خسارات جانی و مالی ناشی از بحران‌های طبیعی اندیشید. یکی از این موارد مؤثر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات است که می‌تواند به طور چشمگیری کارساز باشد.
 
اهمیت پاسخگویی به نیاز مخاطبان در بحران
یکی دیگر از کتاب های مناسب برای آگاهی پیدا کردن مدیران رسانه های حرفه ای از چگونگی برخورد با بحران ها، کتاب «مدیریت پوشش خبری بحران در رسانه‌های حرفه‌ای» است که در سال 94 به بعد انتشار آن به موسسه همشهری واگذار شده است. این کتاب نوشته اکبر نصرالهی است که موضوع جلوگیری از بروز شایعه و احساس ناامنی در میان مخاطبان را مورد توجه قرار می دهد. یکی از موضوعات مورد توجه این استاد ارتباطات در این کتاب این است که رسانه ها در شرایط بحران رسانه ای باید هم بحران های بیرونی را مدیریت کنند و هم با عملکرد صحیح و به موقع تلاش کنند نیازهای مخاطبان را پاسخ دهند تا خود به بحران مبتلا شوند.

بعضی کتاب های مرتبط با ارتباطات بحران در این جدول آورده شده است: