به همین مناسبت نگاهی به کتاب «سیمای مصدق» داشته‌ایم. پیام غنی‌زاده، مولف این کتاب که به تازگی از سوی نشر زیتون سبز منتشر شده، پژوهشگر تحولات اجتماعی ایران و دانشجوی ترم آخر دکترای مسائل ایران است.
طی سال‌های پس از انقلاب به اشکال مختلف گرامیداشت‌های متعددی برای مصدق و در راستای بهره‌گیری سیاسی از نام و یاد او برگزار شده است. در مقابل جریان سنتی مذهبی نیز کوشش کرد تا در برابر این‌گونه اقدامات ضمن به چالش کشیدن مصدق به‌عنوان رهبر ملی‌گرایی که عملاً پس از حیات، نام و یادش مجددا وارد کارزار سیاسی شده بود، به بازخوانی و بازسازی سیر تاریخی پرداخته و در جریان تاریخ‌نگاری پس از انقلاب، مصدق را از نو مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. به پیروی از این روند، آثار مکتوبی نیز توسط گفتمان سنتی مذهبی از جمله، «قیام ملت مسلمان ایران، 30 تیر 1331» به قلم محمود کاشانی، «مصدق از حمایت تا خیانت» نوشته عبدالحمید دیالمه و همچنین آثار دیگری از جمله «چهره حقیقی مصدق السلطنه»، «نگرشی کوتاه بر نهضت ملی شدن نفت» و «درس‌هایی از تاریخ سیاسی ایران» از سوی حسن آیت به رشته تحریر درآمد.
برخی افراد و گروه‌ها، انتقادهای متعددی نسبت به مصدق مطرح کرده‌اند که می‌توان آن‌ها را به دو دسته گرایش‌های دینی او و میزان تعهد وی به دموکراسی طبقه‌بندی کرد؛ البته در نقدهای هر یک از این دسته‌بندی‌ها شدت و ضعف نیز دیده می‌شود. بر همین اساس برخی پژوهشگران معتقدند وی هرگز به دموکراسی پایبند نبوده و هر جا که لازم دانسته آن را نادیده گرفته است و دسته‌ای دیگر وی را قائل به دموکراسی ارشادی دانسته‌اند و به پشتوانه همین دیدگاه برآنند که همه‌پرسی در انحلال مجلس نیز بدین‌جهت انجام شد که او می‌خواست اصلاحاتی به نفع عامه جامعه انجام دهد که ترکیب جمعیتی اشراف زمین‌دار در مجلس امکان اصلاحات به نفع توده‌های مردم را فراهم نمی‌کرد. بنابراین وی مجبور شد تا مجلس را از اعتبار بیندازد. انتقادات مذهبی نیز ابتدا شیب ملایمی دارد اما هرچه از سال‌های اولیه انقلاب می‌گذرد و به دهه60 نزدیک می‌شویم انتقادها شکل جدی‌تر و شدیدتری به خود می‌گیرد.
در کتاب «سیمای مصدق» نویسنده دسته دوم انتقادها که شکل مذهبی و ایدئولوژیک به خود گرفته است را مورد بررسی قرار داده و میزان گرایش‌های دینی مصدق را هم در عرصه سخن و هم عمل مورد واکاوی قرار داده است و بر این باور است که این انتقاداها صرفاً مذهبی بوده و یا تحت تأثیر شرایط و منازعات سیاسی وقت، دامن زده شده و گسترش پیدا کرده است. این اثر تاریخ‌نگاری جریان سنتی مذهبی پس از انقلاب، طی سال‌های 60-1357 را در مورد مصدق و اقدامات او بررسی کرده و نقش و تأثیر رقابت‌های سیاسی سال‌های اول پس از انقلاب را بر چهره نخست‌وزیر وقت ایران مورد واکاوی قرار داده است.
کتاب در چهار فصل کلی تنظیم شده است. پس از مقدمه و پیشگفتار تحلیل گفتمان و منازعات کلامی، بازتاب دین در اندیشه و عمل مصدق، رقابت بین جریان‌های سیاسی سنت‌گرای مذهبی، ملی/ مذهبی و ملی‌گرا و تأثیر رقابت گفتمان اسلام سیاسی و ملی، ملی/ مذهبی بر چهره‌ی مصدق طی سال‌های 60-1357 آمده است.
وجاهت دینی خانواده مصدق، دین در مکتوبات مصدق، گرایش دینی مصدق در نطق‌ها و سخنرانی‌ها، اقدامات دینی مصدق، مصدق و نیروهای مذهبی، رابطه مصدق و آیت الله کاشانی، سایر روحانیون حامی دولت ملی، منازعات و رقابت‌های سیاسی جبهه ملی و جریان سنتی مذهبی، ماهیت رقابت سیاسی بین جریان سنتی مذهبی و دولت موقت، اختلافات دولت موقت با امام خمینی؛ رهبر انقلاب، اختلاف بر سر اصل ولایت‌فقیه، بحران گروگان‌گیری؛ حذف بازرگان و دولت موقت از صحنه قدرت، ماهیت رقابت سیاسی بین جریان سنتی مذهبی و جبهه ملی- نخستین رئیس‌جمهور؛ ابوالحسن بنی‌صدر، اختلافات بنی‌صدر با حزب جمهوری اسلامی و محمدعلی رجائی، واقعه 14 اسفند 59؛ تلاشی در راستای کسب هژمونی کامل بر سایر رقبای سیاسی، پیشینه انتقادات مذهبی نسبت به محمد مصدق، انتقادات مذهبی نسبت به مصدق در آثار و مکتوبات پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نماد مصدق؛ ابزار مشروعیت ساز یا مشروعیت زدا برای گفتمان ملی و دیدگاه امام خمینی در مورد مصدق زیربخش‌های فصل‌های کتاب را دربرمی‌گیرد.
نویسنده در فصل نخست مبانی نظری پژوهش را بر پایه تحلیل گفتمان لاکلا و موفه و همچنین نظریه هژمون آنتونیو گرامشی مطرح کرده و در فصل دوم بازتاب دین را در آرا، اندیشه و عملکرد مصدق بررسی کرده است تا وجاهت دینی و مذهبی او را بسنجد. در فصل سوم منازعات و کشمکش‌های سیاسی طی سه سال اول پیروزی انقلاب (60-1357) را در جریان حاکمیت دوگانه و تلاش گفتمان‌های سنتی مذهبی و ملی، ملی/ مذهبی در راستای هژمونیک شدن توصیف کرده و در فصل پایانی تأثیر این منازعات سیاسی و ایدئولوژیک را بر چهره مصدق در تاریخ‌نگاری پس از انقلاب مورد واکاوی و تحلیل قرار داده است.
پیام غنیزادهغنیزاده در پیشگفتار کتاب نوشته است: «در سال 1357 تحولی شگرف در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران به وقوع پیوست و نظام سیاسی موروثی پادشاهی در ایران که قدمتی 2500 ساله داشت برچیده شد. در جریان این دگرگونی وسیع، نیروهای سیاسی اجتماعی متعددی از چپ‌ها و مارکسیست‌ها تا ملی‌گرایان پیرو مصدق با نیروهای مذهبی دست به ائتلافی گسترده زدند و به‌عنوان جریان ضد هژمون در برابر گفتمان پهلویسم ایستادگی کردند و موفق شدند نظام پادشاهی را براندازند. با سقوط پهلوی دوم جریان ائتلاف دچار چنددستگی شد و هریک از بازیگران در راستای دستیابی به قدرت، کوشش کردند بیشترین سهم را به دست آورند. در این میان جریان سیاسی چپ به دلیل اختلافات عمیق ایدئولوژیک با جریان اسلامی که از رهبری معنوی امام خمینی بهره می‌برد در عمل نتوانست سهمی از قدرت به دست آورد. لذا جریان‌های سیاسی ملی و ملی/ مذهبی از یکسو و جریان اسلام‌گرا از سوی دیگر سعی کردند تا سهم خود را از قدرت سیاسی افزایش دهند.
همین مسئله باعث شد تا برای مدتی حاکمیتی دوگانه در ایران برقرار گردد. بر این اساس هر یک از گفتمان‌های جایگزین پهلویسم، تلاش کردند برمبنای دال مرکزی خود، مفصل‌بندی گفتمانی مستحکم‌تری به وجود آورده و با معناسازی و هویت بخشی به دال‌های شناور به تقویت گفتمان متبوعشان در برابر دیگری بپردازند. بدین ترتیب گفتمان سنتی مذهبی، دال مرکزی اسلام سیاسی را با رهبری معنوی امام خمینی ممزوج کرد و موفق شد میزان دسترسی به توده‌های مردم و همچنین اعتبار جریان فکری خود را تا حد بسیار زیادی گسترش دهد. در مقابل، گفتمان ملی نیز ناسیونالیسم را به‌عنوان دال مرکزی جریان فکری خود برگزید اما به دلیل آنکه طی سال‌های گذشته (بعد از کودتای 28 مرداد 1332 تا وقوع انقلاب اسلامی) از چهره شاخصی که اجماع خاصی حول آن وجود داشته باشد بهره‌مند نبود؛ لذا تلاش کرد تا مصدق را همچنان به‌عنوان رهبر معنوی جریان سیاسی خود برگزیند تا از این طریق قابلیت اعتبار و دسترسی این جریان سیاسی را افزایش دهد.»
چاپ نخست «سیمای مصدق» در 152 صفحه، شمارگان 1000 نسخه و بهای 12 هزار تومان از سوی نشر زیتون سبز منتشر شده است.
نظر شما