خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- زهرا حقانی: موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک از سال 1375 یعنی 24 سال پس از درگذشت واقف آن تا امروز، در ساختمانی زیبا با جلوه‌هایی چشم‌نواز از معماری ایرانی - اسلامی در محوطه تاریخی باغ ملی به حیات فرهنگی خود ادامه می‌دهد. حاج حسین آقا ملک، معتقد بود وجود کتابخانه و موزه در کنار هم، موجب می‌شود پژوهشگران و علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر و تمدن، در کنار بهره‌گیری از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، به تماشای گوشه‌هایی از فرهنگ و تاریخ پربار ایرانی و اسلامی بنشینند. این همنشینی موجب افزایش عملکرد فرهنگی این مجموعه شده و نگاهی نو به علم کتابداری و موزه‌داری است. امروزه با طراحی جدید تالارها، کتابخانه و موزه و افزودن بخش‌هایی به این مجموعه، موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی، وارد دوره تازه‌ای از حیات خود شده است.
 
میانه یک روز گرم تابستانی به بهانه چهل و ششمین سالگرد درگذشت حاج حسین آقا ملک، برای تهیه گزارشی از بخش‌های جذاب و دیدنی این مجموعه، راهی باغ ملی شدیم. جنب خیابان ملل متحد، محوطه کتابخانه و موزه ملی است که برای تعیین مسیر و هماهنگی‌های لازم، یکراست به سراغ روابط عمومی مجموعه رفتیم.
 
گنجی نهفته در صفحات کتاب‌های ملک
 
نقشه راه مشخص شد و اولین مقصد بخش کتابخانه واقع در طبقه اول ساختمان اداری و صحبت با نجمه مشهدی تفرشی، رئیس اداره کتابخانه موسسه بود.
 
وی با رویی گشاده به استقبال ما آمد و به معرفی نحوه خدمات‌رسانی این کتابخانه و آثار ارزشمند موجود در آن پرداخت: ساعت کار مجموعه کتابخانه هر روز از 8:15 تا 16:45 و روزهای پنجشنبه یک ساعت کمتر بوده و ورود برای عموم علاقه‌مندان آزاد است. خدمات مجموعه به‌صورت حضوری و غیرحضوری است. خدمات غیرحضوری بیشتر برای نسخه‌های خطی و تصاویر رقومی از اشیای موجود در گنجینه ملک برای انجام تحقیقات و نوشتن پایان‌نامه‌ است. فهرست کتاب‌ها و نسخه‌های خطی روی سایت موسسه ملک بارگزاری شده که متقاضی پس از یافتن نسخه موردنظر خود برای انجام پژوهش، درخواستی ارائه می‌دهد. این درخواست بررسی می‌شود و پس از تایید، پژوهشگر فرم مخصوصی را پر می‌کند که پس از طی مراحل اداری، محتوای مورد درخواست از طریق پست الکترونیک یا به‌صورت حضوری روی لوح فشرده تحویل داده می‌شود. برای متقاضیان خارج از کشور نیز با طی همین مراحل، از طریق پست الکترونیک خدمات‌رسانی انجام می‌شود.
در این مجموعه از همه حوزه‌های علوم از ادبیات و تاریخ و دین تا ریاضیات و پزشکی و نجوم کتاب‌هایی وجود دارد، اما رویکرد ما از 10 سال گذشته تاکنون، بیشتر روی تمدن ایرانی - اسلامی بوده و به دلیل همجواری با پردیس هنر و اینکه کتابخانه و موزه در کنار هم خدمات‌رسانی می‌کنند، سعی کردیم تمرکز بیشتر بر جمع‌آوری کتاب‌های هنر و یا آثاری باشد که جلوه‌هایی از هنر ایرانی - اسلامی را به نمایش می‌گذارند. محققانی که در زمینه هنر پژوهش می‌کنند، معمولا با دست پر و راضی از مجموعه خارج می‌شوند. کتاب‌هایی به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی و حتی کتاب‌هایی که به لحاظ قیمت، تهیه آنها برای مجموعه‌های دولتی گران است را فراهم کرده‌ایم. حُسن این نهاد فرهنگی نسبت به دیگر نهادهای مرتبط با کتاب حتی کتابخانه ملی در این است که پژوهشگران می‌توانند بدون سانسور و کوتاه‌شدگی، حتی به چاپ اول کتاب‌ها نیز دسترسی داشته باشند.  
 
کتابخانه ملک از نظر وزین بودن نسخه‌های خطی، ششمین کتابخانه مطرح در ایران است. بیش از هزار نسخه از کتاب‌ها، نسخه‌های شاز هنری یا متنی است، یعنی ازنظر محتوا، متنی ویژه دارند یا تاریخ کتابت آنها نزدیک به زمان مولف است. در آثارخانه ملک، امروز بیش از 20 رساله خطی موجود است و همچنان اهدای کتاب به‌صورت موردی یا مجموعه‌ای به این گنجینه جریان دارد. سال گذشته نیز آیت‌الله شبیری زنجانی، 32 نسخه خطی کتابخانه خود را به این مجموعه اهدا کرد که مراحل مرمت، صحافی و رقومی‌سازی آن‌ها نیز انجام شده و در مرحله فهرست‌نویسی چاپی قرار دارد.  
 
بیش از چهار هزار نسخه چاپ سنگی در مجموعه نگهداری می‌شود. در سال گذشته که مقارن با هشتادمین سال وقف موسسه کتابخانه و موزه ملی بود، با استقبال خوبی از سوی هموطنانمان برای اهدای نسخه‌های نفیس روبه‌رو بودیم. در سال گذشته بیش از 150 نسخه چاپ سنگی به مجموعه اهدا شد.
مجموعه مرحوم بیژن الهی با هفت هزار و 503 نسخه چاپی به زبان‌های فارسی و غیرفارسی حتی چاپ‌های نخست خارجی که از لحاظ قیمت نیز ارزشمند هستند به مجموعه ملک وقف شده که هنوز فهرست‌نویسی آنها نشده است.
 
بیش از 100 هزار جلد کتاب چاپی داریم که بیشتر آن‌ها به زبان‌های فارسی و عربی بوده و از زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی و روسی و سایر زبان‌ها نیز کتاب‌هایی موجود است.
 
در کنار منابع کتابی، موارد دیگری مانند پایگاه پایان‌نامه‌ها نیز راه‌اندازی شده که تاکنون نزدیک به 50 پایان‌نامه با موضوع آثار و اشیای این مجموعه روی پایگاه قرار گرفته است. همچنین از پایان‌نامه‌هایی که حجم عمده‌ای از آنها به معرفی اشیای موجود در گنجینه ملک اختصاص داشته باشد، حمایت‌هایی نیز صورت می‌گیرد. بخش اسناد نیز مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی بوده و بیشتر آنها مربوط به دوره قاجار است. در میان این اسناد، اسنادی مربوط به خاندان ملک نیز دیده می‌شود. تعدادی منابع دیداری و شنیداری نیز در مجموعه وجود دارد.
 
ورود به بخش حفاظت و مرمت آثار
 
پس از پایان توضیحات رئیس اداره کتابخانه، طبق هماهنگی انجام شده، برای بازدید از بخش مرمت، به طبقه (1-) و دفتر نوشاد رکنی، رئیس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی موسسه کتابخانه و موزه ملی رفتیم. این اداره تقریبا جدید و حدود هشت سال می‌شود که به‌صورت متمرکز راه‌ندازی شده است. ورود به این بخش و مخازن مجموعه، متفاوت از دیگر بخش‌هاست و برای رعایت اصول ایمنی و جلوگیری از ورود آلودگی، باید از پاپوش‌های مخصوص کفش استفاده کرد.

نوشاد رکنی، مرد کهنه‌کار این مجموعه، همچون دفعات گذشته، با حُسن خلق ما را به دفتر کوچکش در قسمت ورودی بخش مرمت دعوت و با دمنوش‌های مخصوصش از ما پذیرایی کرد. نفسی که تازه کردیم از وی خواستم به معرفی فعالیت‌‌های این بخش حساس و مهم موسسه ملک بپردازد.
 
اینطور شروع کرد: این اداره همانطور که از اسمش پیداست، از دو بخش ظاهرا متفاوتِ، حفاظت و مرمت و مستندسازی تشکیل شده، ولی در عمل این دو بسیار به‌هم وابسته و مربوط هستند. در واقع هر اثری را تا زمانی که از حفاظت و سلامت آن مطمئن نباشیم، نمی‌توانیم از آن‌ استفاده و بهره‌برداری کنیم. مثلا ما اینجا نسخه‌های خطی را با کیفیت بالا اسکن و یا عکاسی کرده‌ایم و از روی اشیای موزه‌ای هم به دقت عکاسی انجام شده است. حال اگر اسکن، باعث وارد شدن صدمه بیشتر به نسخه خطی شود، طبیعتا نباید این‌کار انجام شود.
 
متاسفانه خیلی از جاها این مورد دیده می‌شود و اسکن و یا مرمت‌های غیراصولی، باعث صدمه بیشتر به آثار شده است. بنابراین در کنار مستندنگاری، باید بخش حفاظت و مرمت باشد که برای انجام کار مستندنگاری، مجوز بدهد. یا اگر لازم باشد ابتدا کار مرمت و تثبیت وضعیت اثر انجام و سپس برای مستندنگاری فرستاده می‌شود. در موارد خیلی اضطراری، زیرنظر کارشناس حفاظت و مرمت، از روش‌های دیگری مانند عکاسی برای مستندنگاری استفاده می‌شود. در عکاسی هم نورهای ویژه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد تا به اثر آسیب نزند.
 
حفاظت و مرمت دو بخشی است که متاسفانه در بیشتر موزه‌های ما، یکی فرض شده و حفاظت هم توسط کارشناس مرمت انجام می‌شود؛ در صورتی‌که این دو کاملا مجزا بوده و حفاظت در اولویت است. هرچند معمولا در بیشتر موزه‌‌ها، بیشتر هزینه‌ها صرف مرمت می‌شود، ولی واقعا حفاظت بسیار مهم است و نیاز به کارشناس مجزا دارد که در موسسه ملک به این مورد توجه شده است. حفاظت، در لایه‌های مختلف ازجمله حمل و نقل آثار، نگهداری در مخازن، نمایش آثار (نور محیطی، شرایط ویترینی، دما، رطوبت و ...) و حتی در نظارت بر مرمت خود را نشان می‌دهد.
در مورد آثار نفیس و ارزشمند، تا حد امکان باید مداخلات به حداقل برسد و تا زمانی که با حفاظت مشکل حل می‌شود، نباید به سراغ مرمت رفت. هنگامی که به این نتیجه برسیم اگر مداخله مرمتی انجام نشود، صدمه بیشتری به اثر وارد می‌شود، پروسه مرمت آغاز می‌شود. مانند یک بیمار که پزشک ابتدا برای تشخیص دقیق بیماری او، دستور عکسبرداری و آزمایش می‌دهد، آثار موزه‌ای هم در چرخه مرمت، ابتدا به آزمایشگاه فرستاده می‌شوند.

در آزمایشگاه برای هر اثر، پرونده‌ای برای آسیب‌شناسی و فن‌شناسی آن تشکیل می‌شود. آسیب‌شناسی آثار، شامل موارد مختلفی همچون بیولوژیکی (باکتری‌ها، کپک‌ها و قارچ‌ها)، آسیب‌های انسانی و آسیب‌های شرایط نگهداری بد است. این آسیب‌ها بررسی و پس از مشخص شدن نوع آسیب، در ادامه با روش‌‌ها و دستگاه‌های پیشرفته فن‌شناسی انجام می‌شود (تشخیص نوع کاغذ، مرکب و رنگ و ...). در پایان اثر همراه با پرونده‌اش به کارگاه مرمت فرستاده می‌شود.
 
بخش مرمت، به نوعی بیمارستان آثار است. مرمت‌گر براساس ویژگی‌های نسخه یا اثر و نتایج آزمایشگاه، درمان را آغاز می‌کند. مرمت‌گر سه اصل را باید حتما رعایت کند؛ اصل نخست، مداخله حداقلی است. متاسفانه در طول تاریخ، آسیب‌های ناشی از مرمت‌های بی‌مورد و غیراصولی، به مراتب بیشتر از آسیب‌های طبیعی و ... بوده است. مداخله باید در موارد لزوم و به میزان موردنیاز انجام شود.
اصل دوم، برگشت‌پذیر بودن مرمت است. یعنی مداخله به نحوی صورت گیرد که ابتدا وضع موجود اثر را تثبیت کرده و بعد کار مرمت را انجام دهیم تا اگر در سال‌های آینده با پیشرفت علم، خواستند اثر را دوباره به وضع قبلی برگردانند تا کار بهتری برای حفظ و ماندگاری آن انجام دهند، این امر میسر باشد. اصل سوم این است که نوع مداخله باید مشخص باشد تا از جعل قابل تفکیک بوده و با جعل اثر یکی گرفته نشود؛ به‌طوری‌که برای یک فرد عادی، توی ذوق نزند و برای یک متخصص در نگاه اول، مرمت قابل تشخیص باشد.
 
چون در این مجموعه با نسخه‌های خطی سروکار زیادی داریم، بخش مهمی از کار مرمت، مربوط به صحافی است. صحافی یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های مجموعه بوده و همزمان با خود واقف وجود داشته است. اما صحافی امروز تفاوت‌هایی کرده، به این معنی که صحافی قدیم سنتی بوده و در صحافی سنتی، با وجود همه مزایای آن، گاهی خود صحافی صدماتی به اثر وارد می‌کرد، مثلا در استفاده از سریش، دوخت و نحوه اتصال؛ پس لازم بود روش متفاوتی را درنظر بگیریم. در این موسسه، شیوه صحافی، تلفیقی از روش‌های سنتی و مدرن با دیدگاه مرمتی است. کارشناسان این بخش، متخصصان مرمتی هستند که صحافی را هم خیلی خوب بلد هستند. شیوه‌های جدیدی برای اتصال کتاب درباره نسخه‌های خطی،‌ از سوی کارشناسان مجموعه ابداع شده که صدمه احتمالی را به حداقل برساند.
بخش دیگر کار ما، مستندنگاری است که شامل تهیه اطلاعات داده‌های تصویری است. نیاز به اسکن و تصیربرداری با کیفیت بالا داریم. جدا از کار حفاظت آثار، برای پژوهش نیز طبعا برای رعایت ایمنی نمی‌توان اصل اثر را در اختیار پژوهشگر قرار داد. بنابراین بجز در موارد بسیار استثنائی در پژوهش‌های خاص، اصل اثر در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌گیرد و می‌توان تصاویر و اسکن‌های باکیفیت را در اختیار آنها قرار داد. در این بخش، یک آتلیه عکاسی طراحی شده که دوربین‌ها و نورهای آن با شرایط آثار هنری و نفیس کاملا آداپته شده است. همچنین انجام عکاسی‌های ماورای بنفش و مادون قرمز، به ما اطلاعاتی درباره لایه‌های زیرین اثر می‌دهد.
 
با توجه به این مساله که بیش از 70 درصد آثار ما، نسخه‌های خطی و اسناد هستند، اسکن نسخه‌های خطی نیز بخش مهم دیگری در مجموعه است. تمامی نسخه‌ها تاکنون اسکن شده‌اند و تقریبا نسخه خطی، سنگی و سربی که اسکن نشده باشد، نداریم، مگر مواردی که جدیدا به مجموعه اضافه می‌شوند. اسکنرها نیز مخصوص نسخه‌های خطی است و نور آنها برای نسخه‌های خطی آداپته شده‌اند. حتی زاویه باز شدن اثر نیز کنترل می‌شود تا به عطف کتاب صدمه‌ای وارد نشود.
 
بخش دیگر مربوط به دیتاهای اطلاعاتی است که شناسنامه‌های مختلفی برای یک اثر به‌دست می‌دهد که سعی کردیم در نوع خود کامل‌ترین باشد. هر اثر لایه‌های اطلاعاتی مختلفی دارد که در این دیتاها قرار می‌گیرند و در نهایت روی پایگاه اطلاع‌رسانی موزه بارگزاری می‌شود، یا اینکه برای برپایی نمایشگاه در اختیار مسئولان موزه و کتابخانه و یا برای انجام پژوهش در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد.
 
از آثاری که درحال حاضر در این بخش روی آن کار می‌شود،‌ مجموعه‌ خطی اهدایی آیت‌الله شبیری زنجانی است که در مرحله کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی قرار دارد. این مجموعه بیشتر شامل کتاب‌های ارزشمند دینی و علمی است.
 
نوشاد رکنی توضیحات خود را با ذکر خیری از واقف این مجموعه و ویژگی شاخص آثار آن، به پایان برد: مرحوم حاج حسین آقا ملک، خیلی به دنبال نسخه‌های نفیس هنری و منحصربه‌فرد نبود، بلکه بیشتر دنبال نسخه‌های نفیس علمی بود و به مجموعه‌سازی در حوزه‌های مختلف علمی علاقه داشت. هرچند در گنجینه ملک، تعداد زیادی آثار نفیس هنری نیز وجود دارد.

به قول استاد عبدالله انوار، ویژگی نفیس بودن این کتابخانه این است که کتاب‌های آن دست‌چین و برگزیده شده است. ممکن است ازنظر کمیت در مقایسه با برخی کتابخانه‌ها پایین‌تر باشد، ولی ازنظر کیفیت علمی، می‌توان گفت منحصربه‌فرد است. مرحوم حاج حسین آقا ملک، در حاشیه بیشتر کتاب‌هایی که می‌خرید، یادداشت‌های مفصل و عالمانه‌ای می‌نوشت که نشان می‌دهد این مرد بازرگان، در واقع یک نسخه‌شناس بسیار برجسته هم بوده است.
جلوه‌هایی غرورآفرین از فرهنگ و تمدن ایران و اسلام
 
در مسیر بازگشت به طبقه همکف، ‌در عبور از کنار نمایشگاه‌هایی از آثار موجود در گنجینه ملک که به مناسبت دهه کرامت و دهمین جشنواره ماه هشتم برپا شده بود، جلوه‌های زیبایی از تاریخ و فرهنگ و هنر ایرانی - اسلامی را به چشم دیده و جان دیدیم. در طبقات همکف، اول و دوم نیز تالارهای کم‌نظیری با معماری و نورپردازی‌های چشم‌نواز، کتاب‌ها و  قرآن‌های خطی، قلمدان‌های زیبا، سکه‌ها، تمبرها، مجسمه‌ها و اشیای تاریخی را در معرض دید قرار داده بودند که نشان از فرهنگ غنی ایران‌زمین در طول تاریخ دارد.
 
مقصد پایانی؛ گشت و گذاری در مخازن گنجینه‌های ملک
 
آخرین بخش بازدید ما از موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، مربوط به بخش مخازن بود که ورود به آن‌ها کار آسانی نیست. نظر لطف مدیران و پیگیری‌های مدیر روابط عمومی مجموعه بود که توانستیم اجازه ورود به این بخش را دریافت کنیم. شرط اول ورود به این بخش نیز استفاده از پاپوش‌های مخصوص برای حفاظت بیشتر از آثار است. راهروها و تالارهای این بخشِ کم رفت‌وآمد و تقریبا متروک، کاملا از نظر حفاظت در برابر رخدادهای احتمالی، ایمن شده است.
نخستین دری که مسئول مخزن به روی ما باز کرد، مربوط به مخزن اسناد و نسخه‌های خطی بود که قدمت برخی از آنها به ده‌ها قرن می‌رسد. هر کدام از راهروهای کشویی کوچک که باز می‌شد، آثاری ارزشمند و ماندگار از تاریخ پرافتخارمان را به نمایش می‌گذاشت. این آثار خسته از گذشت قرن‌ها، در طبقات مختلف در سکوتی رخوت‌انگیز در لفافه‌ای آرمیده بودند. در اینجا از کتاب خطی، قرآن‌های نفیس مربوط به سده‌های نخستین اسلامی و اسناد و ...  وجود داشت.

«مگر می‌شود اینهمه را دید و احساس غرور نکرد.»
 
از این تالار به سختی دل کندیم و دوباره پا به راهروهای سیمانی و خلوت گذاشتیم. با پایین رفتن از چندین پله، مسئول مخزن ما را به سمت دری دیگر هدایت کرد که انواع تابوهای نفیس و اشیائی جالب مانند یک دستگاه قدیمی شهر فرنگ در گوشه‌ای از آن خودنمایی می‌کرد. از انواع حرزها و تمثال‌هایی از بزرگان فرهنگ و ادب و هنر ایران و اسلام تا نقاشی‌هایی از برخی شاهان و حکام دوره‌های مختلف تاریخ ایران که به قلم هنرمندان ایرانی به تصویر کشیده شده بود، در این تالار دیده می‌شد.
بخش انتهایی این تالار به محل نگهداری فرش‌هایی نفیس و ارزشمند اختصاص داشت که هریک جلوه‌گر طرح‌های زیبایی از هنر اصیل ایرانی بودند. به گفته مسئول مخزن، شیوه خاص نگهداری این فرش‌ها، ابداع کارشناسان موسسه ملک بوده است. پس از چندین دقیقه سرک کشیدن در لابه‌لای راهروهای کشویی و تماشای آثار هنری بسیار زیبا و نفیس، از این بخش هم خارج شدیم.

خروج از مخزن، به منزله پایان گشت‌وگذار چند ساعته من و عکاس ایبنا در موقوفه حاج حسین آقا ملک بود.  
 
یادگاری ماندگار در گنبد دوار
 
115 سال از روزگاری که نخستین اندیشه در زمینه جمع‌آوری کتاب و تشکیل کتابخانه در سن 28 سالگی در ذهن حاج حسین ملک جرقه زد، می‌گذرد. او با گذشت سال‌ها، علم و فرهنگ و هنر را به یکدیگر پیوند زد و مجموعه‌ای را بنا نهاد که با گذشت سال‌های دراز از طوفان‌های روزگار در امان مانده و همچنان پابرجا در لابه‌لای درختان سر به آسمان کشیدهِ محوطه تاریخی باغ ملی، مأوای بسیاری از عاشقان است.  
 
صفایی که در این مجموعه موج می‌زند، بی‌شک نشأت گرفته از روح بزرگ مردی است که سال‌ها پیش و در اوج سلامت و قدرت، ثروت بسیار خود را در راه حفظ و اعتلای فرهنگ، هنر و تمدن ایران‌زمین، وقف آستان مقدس امام رئوف، علی‌ابن موسی‌الرضا (ع) کرد تا در سایه انوار درخشان این خورشید آسمان ولایت، برای همیشه نامش و یادش ماندگار شود.
«روحش قرین رحمت حق ...»