به گزارش خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا) نشست نقد و بررسی کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» نوشته مهدی نور‌محمدی چهار‌شنبه (11 مردا‌ماه) با حضور سید علی‌آل داود، عضو شورای عالی علمی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و سردبیر مجله «ایرانشهر»، دکتر علی‌رضا ملایی توانی و با حضور مولف در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.
 
آل‌داود گفت: از‌ جمله مهم‌ترین کتاب‌ها در زمینه انقلاب مشروطه «گیلان در جنبش مشروطه» نوشته ابراهیم فخرایی و «کاشان در جنبش مشروطه» از مرحوم نراقی است. کتاب مرحوم کسروی نیز با تمرکز بر جنبش مشروطه در آذربایجان از‌جمله این منابع است. بسیاری از پژوهشگران نیز در این زمینه به انتشار مقالات و کتاب‌های متفرقه اقدام کرده‌اند.

کتاب‌ها در زمینه تاریخ مشروطه دو دسته‌اند
وی ادامه داد: کتاب‌ها در زمینه انقلاب مشروطه در شهر‌ها، به دو دسته قابل تقسیم‌ است. نخست بررسی شهر‌ها و مناطق موثر در جنبش مشروطه، مانند تبریز، قزوین، رشت و تا حدودی اصفهان و چهار‌محال بختیاری و دوم، نگاه به شهر‌ها و مناطقی که در جنبش مشروطه نقش موثری نداشتند، اما از آن تاثیر گرفته‌اند. برای تولید منابع جامع درباره تاریخ مشروطه باید به هر دو این منابع توجه کرد.
 
آل‌ داود افزود: چاپ دوم کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» با توجه به هشدار مرحوم ایرج افشار به نویسنده مبنی بر توجه بیشتر به اسناد و مدارک زحمت‌ بیشتری داشته است. نباید فراموش کرد که مشکل پژوهش‌های تاریخی در ایران توجه صِرف به کتاب‌ها است؛ به‌عبارت دیگر پژوهشگران باید از منابع کتابی، قدم فراتر بگذارند. مورخ باید اثر خود را برپایه منابع مختلف از‌ جمله مجلات و به‌ویژه اسناد مختلف تدوین کند.  

تاریخ درست و راست در گرو توجه به اسناد است
عضو شورای عالی علمی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی با تاکید بر لزوم توجه بیشتر به اسناد در تولید کتاب تاریخی گفت: در استفاده از اسناد برای تولید کتاب در زمینه تاریخ قدیم و جدید به واقع اهمال کرده‌ایم. ایران همواره دستخوش حملات گوناگون نیرو‌های اشغالگر خارجی بوده بنابراین هیچ‌گاه بایگانی قابل توجهی در ایران وجود نداشته است.

آل داود افزود: نامه‌ها هستند که تاریخ را دقیق روایت می‌کنند اما بایگانی ما از اسناد دیوانی مجموعه‌ آثاری از منشات و مکتوبات است. استفاده از این اسناد به بهره‌گیری‌های ادبی محدود بوده در حالی‌که ابتدا مورخان باید از این منابع استفاده کنند.
 
وی اظهار کرد: اسناد به‌ویژه بعد از دوران قاجار بسیارند که منبع اصلی تاریخی به حساب می‌آیند. هر‌چند طی 40 تا 50 سال اخیر بخشی از این اسناد منتشر شده اما بخش عمده این اسناد در کتابخانه‌ها و آرشیو، سازمان اسناد ملی و بیشتر نزد خانواد‌ه‌های کهنسال با سابقه فعالیت‌های سیاسی است. به‌نظر می‌رسد تا زمانی که این منابع جمع‌آوری نشود نمی‌توان تاریخ راست و درستی تدوین کرد.
 
روزنامه‌ها منابع تاریخی هستند
آل داود گفت: انتشار کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» فعالیت مهمی است. نویسنده به توصیه ایرج افشار مبنی بر جمع‌آوری اسناد و نامه‌های محلی قزوین توجه کرد. اسناد قابل توجهی از جمله، اسناد خانواده شیخ‌الاسلام قزوینی در این کتاب ارائه شده، علاوه بر این برای نوشتن تاریخ مشروطه جامع توجه به روزنامه‌ها به‌عنوان منبع تاریخی نیز ضروری است.
 
این پژوهشگر ادامه داد: کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» در مقایسه با آثار ابراهیم فخرایی و مرحوم نراقی دارای محاسنی است؛ به‌عنوان مثال این نویسندگان در نوشتن برخی مطالب تاریخی تفصیل داده‌اند یا از گزارش برخی وقایع خودداری کرده‌اند؛ اما در کتاب آقای نور‌محمدی این موضوع کمتر دیده می‌شود که از محاسن کتاب به حساب می‌آید. انعکاس وقایع تاریخی هرچند با تعصبات وطنی نویسنده مغایر باشد ضروری است. گزارش وقایع مشروطه در هر شهر به تدوین تاریخ جامع مشروطه کمک می‌کند.

مورخ نباید اساس‌نامه‌ها را فراموش کند
آل‌داود در نقد کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» افزود: منقولات در این کتاب زیاد است به‌‌عبارت دیگر نویسنده به‌عنوان مورخ، باید ماحصل وقایع را از دید خود بنویسد. جمع‌آوری اساسنامه‌ها و مرام‌نامه‌های احزاب و گروه‌های مربوط به مجاهدین یا احیاناً مخالفان و مشروطه‌خواهان نیز نکته قابل توجه این کتاب محسوب می‌شود که البته کمتر به این موضوع توجه شده در حالی‌که از طریق این منابع می‌توان نسبت به حرف اصلی افراد دخیل در مشروطه آگاهی پیدا کرد.

نویسنده به تاریخ اجتماعی بی‌توجه است
ملایی توانی در ادامه این نشست گفت: درباره جنبش مشروطه، نهضت ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی باید مطالعات مجدد و مفصلی صورت بگیرد تا شناخت قابل قبول‌تری از تحولات کشور داشته باشیم.

وی افزود: برای نوشتن تاریخ محلی، شهر، روستا یا آبادی باید به اسلوب آن توجه کرد نویسنده «قزوین در انقلاب مشروطیت» تا حدی به این روش‌ها پایبند بوده است اما در عین حال انجام فعالیت پژوهشی و علمی نیازمند وجود مساله در ذهن پژوهشگر است؛ به‌عنوان مثال چرا می‌‌خواهیم درباره، قزوین در تاریخ مشروطه مطلب بنویسم؟
 
ملایی توانی با طرح چند پرسش در نقد «قزوین در انقلاب مشروطیت» ادامه داد: آیا به دنبال روایت تحولات قزوین در عصر مشروطه هستیم یا هدفمان بررسی نقش قزوینی‌‌ها در انقلاب مشروطه است. کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» شرح نقش قزوینی‌ها در مشروطه است. بررسی نقش مردم یک شهر در جریان یک پدیده مهم مانند انقلاب، جنبش و نهضت قواعد متفاوتی دارد.          
 
وی با اشاره به ریشه‌های ظهور تاریخ اجتماعی افزود: نویسنده «قزوین در انقلاب مشروطیت» به تاریخ اجتماعی بی‌توجه است. تاریخ اجتماعی با انقلاب‌ها و به‌طور مشخص با انقلاب فرانسه ظهور پیدا کرد. تاریخ اجتماعی در ایران نیز، با انقلاب مشروطه پدیدار شد.
 
لزوم توجه به ریشه‌های انقلاب مشروطه
ملایی توانی درباره لزوم توجه به ریشه‌های انقلاب مشروطه اظهارکرد: ریشه‌های انقلاب مشروطه چیست؟ بی‌تردید دارای ریشه‌های متعدد از‌ جمله اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و دینی است. ریشه‌های انقلاب مشروطه در پیوند با تجدد است. تا زمانی که فرآیند مدرنیته در جهان جدید و مواجه ایرانی‌ها در ساحت‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، فکری سیاسی و تمدنی را درک نکنیم نمی‌توان کنش‌ها و واکنش‌های جامعه ایران را فهمید.
 
وی با نقد دیدگاه مولف در معرفی ریشه‌های انقلاب مشروطه گفت: در کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» نهضت تنباکو و ورود زندانیان سیاسی به قزوین از‌جمله ریشه‌های انقلاب مشروطه عنوان شده، در حالی‌که انقلاب به بسترسازی همچنین شکل‌‌گیری جریان اندیشه‌ای عمیق، اصطلاحات و دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی نیاز دارد.
 
این نویسنده تاریخ ادامه داد: نویسنده در ویرایش‌های بعدی مولف باید به پرسش‌هایی از‌ جمله چگونگی تمایل مردم به انقلاب و ریشه‌های انقلاب مشروطه توجه کند. برای درک انقلاب‌های مشروطه یا انقلاب اسلامی یا هر پدیده‌ شبیه دیگر به شناخت علت‌های ساختاری و عمیق نیاز داریم.

لزوم شناخت نقش شهرها در تاریخ مشروطه
نور‌محمدی نیز در ادامه با اشاره به انقلاب مشروطه به‌عنوان خیزش و نهضت بزرگ گفت: هرچند که انقلاب مشروطه از تهران آغاز شد اما پیشرفت آن بدون حمایت شهر‌های دیگر امکان نداشت. رشت، همدان، قزوین و تبریز در این جریان نقش داشتند. شناخت نقش شهر‌های مختلف در بررسی نهضت مشروطه ضروری است.
 
وی افزود: طی 100 سال گذشته کتاب‌های متعددی درباره تاریخ مشروطه نوشته شده اما کتاب‌ مستقل درباره نقش قزوین در انقلاب مشروطه اندک است. چاپ نخست کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» سال 1382 و چاپ دوم آن 13 سال بعد با 400 صفحه اضافات به چاپ رسید.  
 
نور‌محمدی با تقسیم‌بندی ‌نقش قزوین در انقلاب مشروطه اظهار کرد: برای قزوین سه نقش را می‌توان در انقلاب مشروطه ترسیم کرد. نخست از منظر ارتباطی، به‌عبارت دیگر قزوین موقعیت استراتژیکی دارد و به‌عنوان چهار‌راه کشور و پُل پیروزی مشروطه خواهان مطرح است.
 
این پژوهشگر تاریخ معاصر با اشاره به نقش میرزا حسن شیخ‌الاسلام در اطلاع‌رسانی واقعه شبه کودتای 1325 ادامه داد: با وجود دستور محمد‌‌علی شاه مبنی بر قطع سیم‌های تلگراف، اخبار این واقعه با هوشمندی میرزا حسن شیخ‌الاسلام به تبریز رسید و منجر به تنظیم لایحه شدیداللحن بر‌ضد محمد‌علی شاه شد.

ابعاد فرهنگی قزوین منحصربه فرد است
نور‌محمدی با اشاره به بُعد نظامی قزوین در انقلاب مشروطه اظهار کرد: سال 1325 که مجلس به‌طور جدی تهدید شد میرزا حسن شیخ‌الاسلام به همراه 20 تفنگچی برای حفاظت از مجلس به سمت تهران حرکت کردند. فقط افرادی از قروین و ساوه در این دسته حفاظت حضور داشتند.
 
وی درباره تاثیر بُعد فرهنگی شهر قزوین در انقلاب مشروطه ادامه داد: ویژگی‌های فرهنگی شهر قزوین در کشور منحصر به فرد است. ابعاد فرهنگی این شهر به موازات مبارزات مسلحانه برای احقاق حقوق مردم، مبارزه فرهنگی با استبداد،‌ خرافات و بیگانه‌ستیزی با ابزار شعر، ‌نثر، طنز و موسیقی موجب پیدایش ادبیات مشروطه شد که بر جریان ادبی ایران نیز تاثیر‌گذار بود.

 نقش سلاح ادبیات در بیدار‌سازی مردم      
نور‌محمدی گفت: در دوران مشروطیت بیدار‌سازی مردم با سلاح ادبیات، موسیقی و طنر آغاز می‌شود. مردم قزوین در ایجاد این نوع ادبیات نقش دارند. براساس دیدگاه ادوارد براون، اُدبای عصر مشروطیت چهار تن شامل عارف قزوینی، شاعر ملی ‌مشروطیت، سیداشرف‌‌الدین حسینی، مدیر روزنامه نسیم شمال، ملک الشعرای بهار و دهخدا هستند. جهت‌دهی افکار عمومی در دوران مشروطیت بر عهده این اُدبا بود.     
 
این نویسنده و پژوهشگر افزود: کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» با شکل‌گیری مشروطه از دوران ناصر‌الدین شاه یعنی از سال 1309 هجری قمری آغاز می‌شود. مورخان، پیش‌زمینه‌های انقلاب مشروطه را قیام تنباکو می‌دانند. انتقال تعدادی زندانی سیاسی از تهران به قزوین و وقایع دوران قیام تنباکو نخستین جرقه‌های آشنایی مردم قزوین با اندیشه‌های آزادی‌خواهانه است. مورخان، ترور محمد‌علی شاه را نیز در وقوع انقلاب مشروطه موثر می‌دانند.   
 
ضرورت پژوهش تاریخی در ابعاد محلی
نور‌محمدی اظهار کرد: اوضاع قزوین ‌‌قبل از فتح تهران،‌ در دوره استبداد صغیر، بعد از فتح تهران همچنین به نقش قزوین در ایجاد ادبیات مشروطیت از مباحث کتاب است. مطبوعات قزوین در عصر مشروطیت نیز در چاپ جدید کتاب آمده است.  

وی با اشاره به اهمیت فعالیت‌های پژوهش تاریخی در ابعاد محلی ادامه داد: دسترسی به منابع تاریخی که حتی در آثار مطرح تاریخی وجود ندارد نشانه لزوم توجه به پژوهش‌های تاریخی در ابعاد محلی است.