به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) آیین رونمایی از کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» با حضور بهمن نامورمطلق، دانشیار دانشگاه شهید بهشتی و گردآورنده کتاب، علیرضا قاسم‌خان، معاون پژوهشی «مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی» و دکتر مسعود کوثری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و مدیر موسسه انتشاراتی علمی- فرهنگی دوشنبه، سوم خرداد 1395 در سالن همایش «مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی» برگزار شد.

آرزوهای بزرگ و اعتبارات کم
نامورمطلق، در این برنامه با اشاره به این‌که مدیران دولت آرزوهای بزرگی دارند اما اعتبارات کمی برای تحقق این آرزوها وجود دارد، اظهار کرد: با این شرایط، انتشار کتاب‌هایی چون «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» ارزشمند است.

وی با بیان این‌که نشانه‌شناسی از رویکردهایی است که می‌توان آثار ادبی و هنری را از این راه مطالعه کرد، گفت: ما در حوزه آثار ادبی و هنری، سه گونه کنش داریم؛ کنش تألیفی، کنش خوانشی و کنش انتقادی. این سه کنش می‌توانند در کنار هم سازه‌های ادبی و هنری و دیگر حوزه‌ها را شکل می‌دهند. مولفان به کُدگذاری آثار، مخاطبان به کدشناسی و کدخوانی و منتقدان به کدگشایی (رمزگشایی) می‌پردازند. چون آثار هنری دارای انواع رموز هستند با رویکردهای گوناگونی برای این کدگشایی مواجهیم.

این دانشیار دانشگاه شهید بهشتی، شبیه‌ترین پدیده به خود انسان را آثار هنری او دانست و افزود: هیچ چیزی به اندازه ادبیات و هنر به خودِ انسان شبیه نیست. همان‌طور که انسان نیازها، ساحت‌ها و جنبه‌های گوناگون دارد و از همین رو، نیازمند متخصصان گوناگون است، اثر هنری هم به دلیل چندوجهی بودنش نیازمند رویکرهای مختلفی برای گشودن کدهاست. رویکردهایی مانند «اسطوره‌شناسی»، «جامعه‌شناسی»، «روان‌شناسی» و... رویکردهای گوناگونی برای گشودن این کدها برای تسهیل فهم آثار هنری است. این کاری است که «نقد» انجام می‌دهد.

وی سپس به ارائه تعریفی از علم «نشانه‌شناسی» پرداخت و گفت: دانشی است که به چگونگی فرایند شکل‌گیری و دریافت معنا می‌پردازد. نحوه تولید معنا را مطالعه کرده و به ما در فهم اثر هنری کمک می‌کند. تقریباً 20 نوع رویکرد کلان برای مطالعه جنبه‌های مختلف آثار هنری داریم. ما نیازمند تمام این رویکردها در کنار هم هستیم و این دانش‌ها هیچ برتری نسبت به هم ندارند. 

نامورمطلق با اشاره به تجربه تاریخی در حوزه نقد، افزود: نیازمند تکثر در نقد هستیم تا هر کدام، جنبه‌ای از انسان متکثر یا ساحَت‌های مختلف هنری را مطالعه کنند. «نشانه‌شناسی» رویکرد مطالعه در کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» بود. ما سراغ موضوعی رفتیم که کمتر در آن حوزه کاری انجام شده بود. در حوزه «سینما» شاهد جهشی در مطالعات نشانه‌شناسی هستیم و این هنر بیش از سایر هنرها مورد توجه بوده است زیرا هنر قرن بود. با این حال، در حوزه «مستند» کار فاخر اندکی صورت گرفته است. البته این مشکل در سراسر دنیا وجود دارد. ‌

وی گفت: کار ویژه‌تر در نوشتن این اثر، پرداختن به موضوع خاص «دفاع مقدس» بود. به این دلیل که پیشینه پژوهشی نداشتیم، کوشیدیم هر آن‌چه در توان بود به کار بگیریم. از بهترین افرادی که در حلقه «نشانه‌شناسی» بودند و به آن‌ها دسترسی داشتیم، توانستیم بهره بگیریم.

تدوین‌گر «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» با بیان این‌که به واسطه هشت سال دفاع مقدس باید بهترین فیلم‌های دفاع مقدس را تولید کنیم، افزود: همچنین باید بهترین پژوهش‌ها در این زمینه شکل بگیرد. متاسفانه در حوزه دفاع مقدس آن‌گونه که باید موفق نبوده‌ایم. این کتاب می‌تواند ادای دین به رزمندگان و مردمی باشد که با دستان خالی شهرهای میهن ما را حفظ کردند. جنگیدند و با تمام نداری‌های دوران اولیه انقلاب و جنگ ساختند که ما بتوانیم به لطف فداکاری‌های آن‌ها، امروزه در برابر کشورهای دیگر با عزت و اقتدار بایستیم و گفت‌وگو کنیم.

وی از ساخته نشدن فیلم‌هایی در شأن این فداکاری‌ها ابراز تأسف کرد و گفت: باید فیلم‌هایی در حوزه دفاع مقدس بسازیم که در جهان مطرح باشد. جای این فیلم‌ها در جشنواره‌های جهانی خالی است. این احساس دِین، در حوزه‌های خلق و نقد آثار نیز وجود دارد.

متن‌ها باقی می‌مانند و با نقد تازه می‌شویم
نامورمطلق با تاکید بر این‌که «فقط متن‌ها باقی می‌مانند»، یادآور شد: اگر متن‌سازی نکنیم، همه این خاطراتی که با رشادت‌ها و ایثارها شکل گرفتند، از بین خواهند رفت. اگر ما هنرمندان و منتقدان این خاطرات را ثبت نکنیم، از یاد خواهند رفت. متن‌ها حافظه ما هستند. اگر به آن‌ها بی‌توجه باشیم، هیچ اندوخته‌ای در تاریخ خود نخواهیم داشت. اگر از ما به عنوان ملتی یاد می‌شود که حافظه تاریخی کمی داریم به این دلیل است که متن‌سازی نمی‌کنیم.

این پژوهشگر هنر ادامه داد: گاهی حتی متن‌های گذشتگانمان را به آسانی خراب می‌کنیم. ساسانیان متن‌های دوره اشکانی را خراب کردند. قاجار بر متن‌های صفوی گچ کشید و متاسفانه همچنان این تخریب متن‌های گذشته ادامه یافته است. امیدوارم بتوانیم به سرعت متن‌سازی تثبیت‌شده خود را پیش ببریم و متن‌های «دفاع مقدس» را که از مقاطع تاریخی انسانیت در شیوه زندگی بود، ثبت کنیم. در غیر این صورت، نه تنها به ملت خود، بلکه به بشریت اجحاف کرده‌ایم.

وی با بیان این‌که متن‌هایی که مطالعه شد، در حد و اندازه «سینمای دفاع مقدس» نبود، گفت: امیدوارم پیش از این که دیر شود، بتوانیم متن‌های فاخری را خلق کنیم. در کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» از رویکردهای مختلف نشانه‌شناسی از جمله فرهنگی، اجتماعی، شناختی، فرامتنی و بینامتنی با توجه به تکثر متن‌ها بهره گرفتیم.

تدوین‌گر کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» یادآور شد: اگر می‌گویند در حوزه دفاع مقدس کار شایسته و فاخر اندکی انجام شده است، یک دلیل آن این است که در حوزه «نقد» به آن‌ها نپرداخته‌ایم. بحث نقد و خلق در هم تنیده‌اند. اگر می‌خواهیم سینمای مؤلف مستند را در حوزه جنگ ساماندهی کنیم، نیازمند ساماندهی در حوزه نقد هستیم. هر گاه هر هنری با نقد همراه شد، به تازگی رسید. به همراهی این دو حوزه با هم نیازمندیم. مولفانی می‌توانند نویسنده حقیقی باشند که نگاه انتقادی داشته باشند. اگر نقد نبود، ما به هر آن‌چه که بود، بسنده می‌کردیم. نقد است که ما را از تکرار خارج می‌کند و به ما فکرهای تازه هدیه می‌کند. وقتی در حوزه سینمای مستند دفاع مقدس به تألیف می‌رسیم که همراه با تألیف و مطالعه باشد. امیدوارم با درایت همه این کار صورت گیرد.

نخستین گام برای شناخت فیلم‌های مستند
علیرضا قاسم‌خان در این برنامه به ضرورت انتشار کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» و کتاب‌هایی از این دست پرداخت و گفت: این امر به رشد سینمای مستند در ابعاد گوناگون خود باز می‌گردد. اکنون دیگر سینمای مستند چه در ایران و چه در دیگر نقاط جهان، بلندگوی یک طرفه نیست و در تعاملی پر تحرک با دیگر بخش‌های فرهنگی جهان قرار دارد. از سوی دیگر، در جهان امروز تفاوت آشکاری با دوره‌های قبل جهان به ویژه در زمینه نقد و نظریه شاهد هستیم.

وی در این باره توضیح داد: از این رو، بررسی درباره آثار هنری در ابعاد تازه‌تری صورت می‌گیرد. اگر چه سینمای مستند ایران تاریخی تقریباً به اندازه تاریخ سینما دارد اما طرح مباحث نظری در آن، قدمتی نیافته است. از هنگامی که دانش‌هایی چون نشانه‌شناسی، ساختارگرایی و ... به جمع دانش‌های امروزه راه یافته‌اند، بحث و تبادل نظر درباره سینمای مستند، افق‌های تازه‌ای را پیش روی خویش گسترده می‌بیند. با این رویکرد و ضرورت توجه به این موضوع، مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» را منتشر کرد.

معاون پژوهشی «مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی» این کتاب را از نخستین گام‌ها برای شناخت نظری فیلم‌های مستند ایران دانست و گفت: به کوشش بهمن نامور مطلق، منیژه کنگرانی و نویسندگان دیگر این کتاب منتشر شد. جا دارد که محققان و نویسندگان عرصه نقد و نظر، فیلم مستند را از منظرهایی چون «هرمنوتیک» «جامعه‌شناسی» و ... مورد بررسی قرار دهند. مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی آماده است تا زمینه انجام چنین تحقیق‌هایی را که جای آن در عرصه سینمای مستند خالی است، بیش از پیش آماده کند.

وی یادآور شد: نقد این کتاب به جلسه‌های دیگری نیاز دارد که جا دارد با حضور نویسندگان مقالات انجام شود. مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی تمام تلاش خود را دارد که بتواند در حوزه سینمای مستند و نظریه و نقد در سینمای مستند قدم‌های محکم‌تری بر دارد.

نقدهای غیر تشریفاتی یک کتاب
دکتر مسعود کوثری نیز پس از رونمایی از کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» در سخنانی با اشاره به کتاب تازه منتشر شده‌اش با نام «نشانه‌شناسی شهر» گفت: من مقاله‌هایی درباره مستند جنگ نوشته‌ام که در کتاب «نام‌آور» منتشر شده‌اند. مقاله‌های کتاب «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» تشریفاتی نیست و نگاه نقادانه دارد.

وی با بیان این‌که سینمای «مستند» مهجور است، افزود: سینمای مستند دفاع مقدس مهجورتر است. ما هنوز متن خوب درباره سینمای مستند کم داریم و درباره دفاع مقدس هم که دیگر جای خود را دارد! تولید متن، چند گام به جلو برای فهم سینمای دفاع مقدس است.

مدیر انتشارات علمی- فرهنگی گفت: «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» سرنخ‌های خوبی به علاقه‌مندان حوزه‌های نشانه‌شناختی ارائه می‌کند. نزدیک یک دهه است که به کوشش «نامور مطلق» رخدادهای خوبی را شاهدیم اما هنوز نیازمند کار بیشتری در این حوزه‌ایم و نیازمند فهم نشانه‌‌های پیرامون خود هستیم.

کوثری ادامه داد: باید تبادل دانش میان دانشکده‌ها رخ دهد و باید زبان فهم مشترک شکل بگیرد. «نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس» سرمشق خوبی است و ارزش کتاب درسی و کمک‌درسی را در دانشگاه در عرصه مطالعه‌های سینمایی و نشانه‌شناسی دارد. امیدوارم برای این کتاب جلد دوم هم منتشر شود.