به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست نقد و بررسی کتاب «شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ» نوشته سعید حمیدیان، عصر دیروز چهارشنبه 20 خرداد (1394) با حضور و سخنرانی سعید حمیدیان، عبدالله نصری و محمد امیر جلالی در سرای اهل قلم برگزار شد.

تاکنون حداعلای مبالغه را درباره حافظ به کار برده‌ایم
سعید حمیدیان در این نشست گفت: من کار اختصاصی روی اشعار حافظ را از سال 1362 شروع کردم. سال‌ها ترجیح دادم به‌جای اینکه حاصل تحقیقات را به صورت مقاله منتشر کنم، همه را در یک کتاب جمع کنم. بر این اساس با وجودی که نزدیک به 30 سال درباره حافظ یادداشت برداری می‌کردم اما پیشتر صرفا پنج یا 6 مقاله درباره حافظ منتشر کردم.

وی افزود: زمانی که خواستم یادداشت‌هایم را جمع‌بندی و بررسی کنم متوجه شدم که بیشتر آنها دورریختنی است، چرا که آنها نظریه‌هایی بودند که من از همان 30 سال پیش منتقد آن بودم. ما تاکنون در پژوهش‌های ادبی ایرانی درباره حافظ صرفا مبالغه و اسطوره‌سازی بی‌وجه کرده‌ایم. این اشتباه است که از حافظ یک اسطوره یکه بسازیم، اما تاکنون حداعلای مبالغه را درباره او به کار برده‌ایم.

نمی‌توانم بین غزل‌های سعدی و حافظ یکی را برتری دهم
حمیدیان در ادامه با اشاره به این نکته که نباید درباره شخصیت و کار حافظ مبالغه‌های بی‌وجه کرد، گفت: بسیاری از محققان در کارهای خود حافظ را برتر از همه شاعران معرفی کرده‌اند، در صورتی که من چنین اعتقادی ندارم و اگر از من سوال کنند که در عرصه غزل چه کسی از همه برتر است؟ من همیشه گفته‌ام که واقعا نمی‌توانم بین غزل سعدی و غزل حافظ یکی را به طور مطلق برگزینم.

شارح غزل‌های حافظ اضافه کرد: یک اشتباه بزرگی که ما مدام در تحقیقات و پژوهش‌های ادبی خود مرتکب شده‌ایم این است که بسیاری از بزرگان ادبی‌مان را در مقابل دیگر بزرگان کوچک کرده‌ایم. به عنوان مثال در همین جریان مقایسه میان حافظ و سعدی، بسیار اشتباه است که ما غزل‌های سعدی را کم ارزش‌تر از غزل‌های حافظ بدانیم. من اگر ــ به اصطلاح ــ نی هم لای ناخنم بگذارند، حاضر نیستم بین سعدی و حافظ یکی را به طور مطلق برتر بدانم.

حافظ مهرپرست یا میترائیست نبوده است
مترجم کتاب «اصول نقد ادبی» ای. ریچاردز، در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به انتشار برخی نظریه‌های بی‌وجه و غیرعلمی درباره حافظ گفت: به‌جز بحث اسطوره‌سازی و مبالغه‌هایی به عنوان «روح قدسی خواجه شیراز» بسیاری از محققان نیز با سیاه کردن صفحات، برخی نظریه‌های بی‌ربط و کاملا غیرعلمی را درباره حافظ منتشر کرده‌اند. به عنوان مثال در جایی بیان کرده‌اند که حافظ بر مذهب مهر بوده است.

وی افزود: برخی به اصطلاح محقق بدون توجه به این نکته که غزل وحدت موضوع و ساختاری دارد، صرفا برخی از مفاهیم یا مضامینی چون «آیینه» و «مهر» را در بیتی از یک غزل دیده و سخن پراکنده‌اند که حافظ مهرپرست یا میترائیست بوده اما این حضرات نمی‌دانند که در ایران دین و یا آیینی به نام مهرپرستی یا میترائیسم وجود نداشته است.

حمیدیان در توضیح بیشتر مهرپرست نبودن حافظ گفت: مهر یا میترا صرفا ایزدی از ایزدان باستان بوده که مثلا در جنگ‌ها سربازان به او توسل می‌کردند. این ایزد پس از پیروزی اسکندر و تسلط یونانیان بر ایران، مورد توجه آنها قرار گرفت و توسط همان‌ها نیز به اروپا رفت و تبدیل به مذهب مهر شد. بنابراین کیش مهرپرستی در اروپا شکل گرفت و نه در ایران که ما شخصیتی چون حافظ را متهم به آن کنیم.

شرح من با نقد من بر اسطوره‌سازی‌ها شکل گرفت
این عضو هیات علمی گروه ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به این نکته که سال‌ها از مبالغه‌ها و نظریه‌های غیرعلمی بر شخصیت و غزل‌های حافظ رنج برده است گفت: در این افزون بر 40 سال تدریس و تحقیق، همیشه با اسطوره‌سازی و مبالغه درباره شخصیت‌ها مخالفت کرده‌ام و خودم نیز اصلا از این کارها بلد نیستم. در واقع شرح من بر غزل‌های حافظ با نقد من بر این وجوه شروع شد.

حمیدیان ادامه داد: من هرگز اصراری ندارم که کار من در این شروح درست بوده است. بنابراین خواهش می‌کنم دوستان اشکالاتم را به من یادآور شوند. با ناشر کتاب نیز قرار گذاشته‌ام که برای اصلاح اشتباهات و اشکالات احتمالی کتاب در چاپ‌های بعدی دستم باز باشد.

«شرح شوق» یک خوانش متن‌محور از غزل‌های حافظ است
دیگر سخنران این نشست نیز عبدالله نصری، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و نویسنده کتاب «راز متن» بود. وی در بخشی از سخنان خود گفت: دکتر سعید حمیدیان یکی از معدود مدرسان دانشگاه در رشته زبان و ادبیات فارسی است که با همه مباحث تئوریک ادبی، به ویژه نظریه‌های غربی آشناست. متاسفانه عموم مدرسان ادبیات در ایران خود را از شناخت تئوری‌ها بی‌نیاز می‌بینند.

وی افزود: نگاه من به این کتاب، یک نگاه هرمنوتیکی است. در خوانش متون ادبی سه تئوری مهم وجود دارد؛ «خواننده محور»، «متن محور» و «مولف محور» و خوانش دکتر حمیدیان از غزل‌های حافظ یک خوانش «متن محور» است. این یک کار جدید و در عین حال مهم است. بسیاری از شروح یا «خواننده محور» بوده که بر اساس آن قائل به مهرپرست بودن خواجه شیراز شده‌اند و یا «مولف محور» که نگاه عرفانی محض را برای حافظ اثبات کرده‌اند.

«شرح شوق» تفسیر حافظ با حافظ است
نصری در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به پیش‌فرض‌های فکری سعید حمیدیان برای شرح غزل‌های حافظ گفت: اگر کسی بخواهد شرح دکتر حمیدیان از غزل‌های حافظ را نقد کند، باید ابتدا به پیش‌فرض‌های ایشان در این شرح توجه کند. یکی از این پیش‌فرض‌ها که در کتاب نیز درج شده این است که نباید از دیوان حافظ یک نظام فکری خاص درباره شخص حافظ درآورد.

نویسنده «خدا و انسان در اندیشه یاسپرس» همچنین ادامه داد: دکتر حمیدیان اعتقاد دارد که شعر حافظ برگردان شخصیت حافظ نیست و اگر کسی بخواهد شخصیت حافظ را روانکاوی کند، نمی‌تواند صرفا از غزل‌هایش استفاده کند. اعتقاد دیگر حمیدیان این است که هر غزلی وحدت ساختاری و موضوعی دارد و ابیات ازهم‌گسیخته نیست. بنابراین نمی‌توان صرفا یک تک‌بیت را از میان غزل‌ها انتخاب و روی آن بحث کرد؛ غزل باید به طور یکپارچه تفسیر شود.

نصری در ادامه بخش دیگری از پیش‌فرض‌های حمیدیان برای شرح غزل‌های حافظ را به این صورت توضیح داد: دکتر حمیدیان تمام تلاش خود را به کار برده که حافظ را با حافظ تفسیر کند. یعنی ایشان برای تفسیر ابیات و غزل‌ها به دیگر ابیات رجوع کرده و اندیشه‌های خود را بر حافظ تحمیل نکرده است و این در مقام عمل کار بسیاری دشواری است.

«دیوان حافظ» یک مجموعه شعر است و نه یک کتاب فلسفی و یا عرفانی
این عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی همچنین اضافه کرد: یک پیش‌فرض مهم دیگر حمیدیان این است که دیوان حافظ یک مجموعه شعر است و نباید آن را با یک کتاب فلسفی، کلامی و یا عرفانی اشتباه گرفت. حافظ شاعر است و در حال و هوای جذابیت و زیبایی مضامین خود. بنابراین اگر تناقضاتی در شعر حافظ وجود دارد، تناقضات شکلی است و نه محتوایی و فکری.

وی افزود: دکتر حمیدیان همچنین متوجه شده که برخی واژگان در شعر حافظ بعضا کارکردهای خاصی پیدا می‌کنند و این نکته بسیار مهمی است. در توضیح این نکته باید بگویم که اگر ما در غزل‌ها با برخی واژگان و مفاهیم عرفانی برخورد کردیم نباید به کتاب‌های فرهنگ واژگان عرفانی مراجعه کنیم و معنای درج شده در آن فرهنگ را در تفسیر غزل‌ها به کار ببریم.

نویسنده کتاب «رویارویی با تجدد» در ادامه با اشاره به این نکته که شرح حمیدیان بر غزل‌های حافظ یک کار جدید است و هیچ اشکالی ندارد که مخالفان نقدهای خود بر آن را منتشر کنند، گفت: دکتر حمیدیان در این کتاب نه می‌خواهد تعلق به چیزی داشته باشد و نه با دیگر مباحث و مسائل مشکل دارد. ایشان یک کار جدید ارائه داده است. وی حتی نخواسته درباره زبان فارسی هم مبالغه کند. به عنوان مثال ایشان در تفسیر همان غزل نخست، به مقایسه ساختاری میان چگونگی مطرح کردن بحث «عشق» در دو زبان عربی و فارسی پرداخته و از منظر زبان‌شناختی و هرمنوتیکی ثابت می‌کند که در عربی بهتر می‌توان مفهوم عشق را مطرح کرد تا در زبان فارسی. این یک کار هرمنوتیکی است حال اگر کسی آن را قبول ندارد، به نقدش بپردازد.

کتاب پنج جلدی «شرح شوق» در سال 1391 از سوی نشر قطره منتشر شده است. این مجموعه در بخش ادبیات سی‌و‌دومین جايزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان اثر برگزیده انتخاب شد.

سعید حمیدیان متولد 1324 و دارای دكترای رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران و در حال حاضر نیز عضو هیات علمی دانشكده ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی است.

«آرمان‌شهر زیبایی» (گفتارهایی در شیوه بیان نظامی)، «درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی»، «داستان‌ دگردی‍سی‌: روند دگ‍رگ‍ون‍ی‌‍‌های شعر نیما ی‍وشیج‌»، «تصحیح فرهنگ جعفری»، «تصحیح دیوان امیر شاهی سبزواری»، «تصحیح خمسه نظامی گنجه‌ای» و ترجمه «ایوانف»، «دنیای قشنگ نو»، «آدم‌های ماشینی»، «سه خواهر» و «خطابه پوشكین» از  آثار منتشر شده اوست.