خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) محسن آزموده: طی سه دهه گذشته مصطفی ملکیان همواره یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین اندیشمندان جامعه ایران بوده و هست. آوازه ملکیان در میان عموم علاقه‌مندان مباحث فلسفی و علوم انسانی از اوایل دهه 1370 و با انتشار نشریه موثر نقد و نظر بالا گرفت، اگرچه اهل نظر و به خصوص پژوهشگرانی که عمدتا به مباحث دینی و کلامی علاقه داشتند و آنها را دنبال می‌کردند، از یک دهه پیش از آن با این جوان تیزهوش و پرکار آشنا بودند و او و ترجمه‌ها و درسگفتارها و تالیفاتش را که بعضا به صورت جزوه‌هایی دستی یا پلی کپی منتشر می‌شد، می‌شناختند، جوانی مهندسی خوانده که از بعد از انقلاب به قم رفته بود و در کنار درس فلسفه در دانشکده الهیات دانشگاه تهران که تا کارشناسی ارشد بیشتر ادامه نیافت، به یادگیری فلسفه اسلامی از اساتیدی دست اول در حوزه علمیه قم مشغول بود و هم زمان در برخی موسسات و مدارس قم به طلبه‌ها زبان و علوم انسانی جدید را تدریس می‌کرد.

مصطفی ملکیان که در دهه شصت در قم به شمار زیادی از طلبه های جوان فلسفه جدید غربی و شاخه‌ها و مباحث آن مثل تاریخ فلسفه، کلام جدید، فلسفه دین، فلسفه اخلاق و ... را آموزش داده بود، از ابتدای دهه هفتاد و با وزیدن بادهایی نو در فضای فکری جامعه پساانقلابی ایران، به عنوان مشاور ارشد مجله «نقد و نظر» به طرح مباحثی در حوزه نواندیشی دینی پرداخت و به دلیل کار زیاد، قوت استدلال و بیان و قلم شیوا و روان، خیلی زود به یکی از چهره‌های سرآمد نواندیشی دینی و با مسامحه می توان گفت، روشنفکری دینی بدل شد. این که می‌گوییم «با مسامحه» به این دلیل است که خود ملکیان ضمن این که گرایش «نقد و نظر» را نواندیشی دینی می‌خواند، انتقادهای جدی به تعبیر «روشنفکری دینی» دارد و به ویژه از سال‌های میانی دهه 1370 با طرح این انتقادات از این جریان فاصله گرفت و به گفته خودش وارد مرحله دیگری از تطورات فکری خودش شد.

در هر صورت ملکیان از همان آغاز دهه هفتاد تاکنون در میان جامعه فکری ایران نامی شناخته شده است و از اوایل این دهه نیز با معرفی طرح فکری مشهورش(یا چنان که گفته‌اند «پروژه»اش) موسوم به «عقلانیت و معنویت» به یکی از اثرگذارترین و بحث برانگیزترین اندیشمندان ایرانی بدل شده است و همواره گفتارها و مقالاتش محل توجه بوده است. البته از میانه دهه 1380 و با پایان عمر اصلاحات، ملکیان نیز از حضور در دانشگاه‌ها و مراکز علمی رسمی بازماند و عمده فعالیتش به کلاس‌های آزاد و موسسات خصوصی و جلسات گاه و بیگاه و یا نگارش مقالات و کتاب‌ها منحصر شد. اما این همه سبب نشد که مخاطبانش کم شوند که ای بسا در طول یک دهه گذشته، با عمومی‌تر شدن مباحثی که مطرح کرده، طیف علاقه‌مندان و دنبال کنندگان آثارش نیز چندین برابر شده‌اند. البته همزمان با این گسترده شدن شاگردان ملکیان، انتقادها به او نیز افزایش یافته و برخی مواضعش مثل بحثی که درباره ایران کرده یا رویکرد کلی‌اش در دفاع از اصالت فرهنگ و اولویت فرد در برابر جامعه یا مباحث جزئی‌تری  مثل گفتاری که درباره ازدواج و فرزندآوری مطرح کرد یا بحث حکمت «به من چه»، مباحث دامنه‌دار و داغی را در فضای فکری و روشنفکری ایران مطرح ساخته است و حتی برخی از شاگردان یا هم فکران قدیمی او نیز درباره برخی از این دیدگاه‌ها، درست یا غلط موضع گرفته‌اند.

کوتاه سخن آن که مصطفی ملکیان، همچنان یکی از موثرترین و جدی‌ترین و محل توجه‌ترین روشنفکران معاصر ایران است، اگرچه او در سال‌های اخیر در کنار کار روشنفکری یا کارهای تحقیقی به فعالیت‌های ترویجی و طرح گسترده مباحثی انضمامی‌تر می‌پردازد و مخاطبانش نیز دیگر صرفا دانشجویان و پژوهشگران علوم انسانی و علاقه‌مندان به مباحث نظری و فلسفی نیستند. البته این فعالیت‌های ترویجی و کمک شایانی که ملکیان به عموم مخاطبان خود می‌کند، بسیار ارزشمند و شایان توجه است، اما نگارنده معتقد است که جایگاه مصطفی ملکیان با آن ذهن هوشمند و توان بالا و سختکوشی مثال زدنی، آکادمیک است و مراکز علمی و دانشگاهی ایران با محروم کردن خود از حضور این استاد توانمند فلسفه بیش از همه به خود جفا کرده‌اند. در ادامه می‌کوشیم به چند ویژگی مهم و اثرگذار کار و شخصیت فکری ملکیان که سبب شده، گفتار و نوشتارش نفوذ و اثرگذاری بیشتری داشته باشد و او را شاخص سازد، اشاره کنیم:

حضور در صحنه
در تمام این سال‌ها، ملکیان با فراز و نشیب‌ها و آمد و شدهایی همواره یکی از اصلی‌ترین روشنفکران ایرانی تلقی شده که به عناوین مختلف در عرصه عمومی ایران حضور دارد: به صورت گفت‌وگوها و مصاحبه‌هایی که با مطبوعات و نشریه‌های فکری و صفحات اندیشه روزنامه‌ها صورت می‌دهد، یا به شکل گفتارها و درسگفتارهای متوالی‌اش در موسسات و مراکز علمی فرهنگی، یا در تالیف و ترجمه کتاب‌ها و مقالات یا به صورت هدایت و مشاوره به دانشجویان تحصیلات تکمیلی در رشته‌های مختلف علوم انسانی اعم از شاخه‌های گوناگون فلسفه و روانشناسی و اخلاق و الهیات و جامعه شناسی دین و عرفان شناسی ... یا در سخنرانی‌های ترویجی در زمینه‌هایی چون اخلاق و روان شناسی یا به شکل مقدمه‌ها یا نقدهایی که بر کتاب‌های جدید در حوزه‌های متنوع علوم انسانی می‌نویسد یا بیان می‌کند و یا به صورت پیشنهاد تالیف و ترجمه کتاب به نویسندگان و مترجمان جوان و خواه به صورت ویراستاری کتاب‌هایی که سایر پژوهشگران می‌نویسند یا ترجمه می‌کنند و خواه به عنوان مشاوره به نشریات حوزه اندیشه یا ناشران و موسسات فرهنگی و خواه در سال‌های اخیر به صورت گفتارهایی که به شکل تصویری در واکنش به یک رویداد و اتفاق و یا به مناسبتی خاص در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی از او منتشر می‌شود.

این حضور مداوم و جدی مصطفی ملکیان گذشته از آن که به بسط و گسترش گفتارهایی نوآیین و اندیشه‌های تازه در جامعه فکری ایران دامن زده، به تربیت و پرورش دانشجویان فراوانی نیز کمک کرده است که شماری از آن‌ها اکنون از برجسته‌ترین استادان در حوزه‌های فلسفه و فلسفه دین و فلسفه اخلاق هستند. ضمن آن که حضور مصطفی ملکیان در حوزه عمومی را نباید تنها در کارهای فکری مذکور خلاصه کرد. ملکیان در کنار خویش کاری پژوهشگری و روشنگری در حوزه اندیشه و فکر، به عنوان یک فعال اجتماعی نیز در حوزه عمومی حضور دارد و در مواقعی همچون انتخابات، آزادانه و فارغ از ملاحظات دیدگاه و رای خود را با مخاطبانش بیان می‌کند.

وضوح و تمایز
وضوح و تمایز، آرمان رنه دکارت، فیلسوف بزرگ فرانسوی و از پایه گذاران اندیشه جدید بود. به راستی مصطفی ملکیان در میان روشنفکران و نویسندگان ایرانی از این جهت هم در گفتار و هم در نوشتار اگر هم نگوییم سرآمد است، باید اعتراف کنیم که یکی از بهترین‌هاست. همه مخاطبان سخنرانی‌ها و خوانندگان آثار ملکیان اذعان می‌کنند که او گذشته از این که در سخنرانی‌ها و نوشته‌هایش با وضوح یعنی بسیار روشن و با مثال‌ها و نمونه‌های فراوان و روشن بحث می‌کند، بلکه مباحثش متمایز هم هست، یعنی با دسته بندی‌ها و تقسیم بندی‌های فراوان می‌کوشد از خلط مباحث و مفاهیم و مضامین جلوگیری کند و معنا و مقصود مورد نظر خود را با کمترین میزان تاویل پذیری و ساده و راست به مخاطب منتقل کند. البته گاهی این دسته بندی‌ها و تقسیم‌بندی‌ها سبب شده که بعضی منتقدان آنها را وسواس گونه یا من عندی تلقی کنند و مدعی شوند این شکل بحث به ساده سازی یا تقلیل بحث می‌انجامد. اما اولا این منتقدان باید بتوانند سخن خود را به صورت موردی و مستند نشان دهند و ثانیا این همه ذره‌ای از اهمیت کار او در فضای فکری ایران که معمولا بحث‌ها مبهم و بدون روشن شدن و تعریف دقیق مفاهیم مورد است، نمی‌کاهد.

استدلال ورزی و شجاعت فکری
سیره عملی مصطفی ملکیان به روشنی شجاعت و دلیری او در طرح مباحث و دیدگاه‌هایش را نشان می‌دهد. مخاطبان و شاگردان و آشنایان با نوشته‌ها و گفتارهای ملکیان بارها شنونده و خواننده دیدگاه‌های رادیکال و تند او بوده‌اند، مباحثی که همواره با دلیل و استدلال مطرح شده است. این سخن به معنای پذیرفتن همه دیدگاه‌های ملکیان و یا رد و قبول آن‌ها نیست، بلکه بحث بر سر آن است که ملکیان اهل استدلال و بحث است و در گفتارها و نوشتارهایش هیچ گاه حکم یا گزاره‌ای را به اعتبار این که این فیلسوف یا متفکر گفته، بیان نمی‌کند و همواره پس از هر ادعایی، دلیل و استدلال خود را شجاعانه و بدون در نظر گرفتن عواقب حتمالی بیان می‌کند.

کتابخوانی و به روز بودن
عموم کسانی که با مصطفی ملکیان در ارتباطند، اذعان دارند که او یکی از پر مطالعه ترین پژوهشگران ایرانی است که همواره در حال خواندن است و به رغم این که در سال‌های آغازین دهه هفتم زندگی خود به سر می‌برد، هیچ گاه از خواندن آخرین کتاب‌ها و نوشته‌ها در اندازه‌ای که در توان یک پژوهشگر است، باز نمی‌ماند. این نکته را با توجه به گفتارها و نوشتارهای او نیز می‌توان دریافت. ملکیان همواره یکی از اصلی‌ترین و جدی‌ترین سخنران‌هایی است که در جلسات نقد و بررسی کتاب‌ها و آثار جدید در حوزه‌های فلسفی حضور می‌یابد و همیشه هم از گفتار یا نوشتاری که ارائه می‌کند، به وضوح بر می‌آید که کتاب مذکور را به دقت خوانده و با همان روش تحلیلی مرسومش مطالب آن را به خوبی دسته بندی می‌کند و از منظری تازه بر محتوای آن نور می‌افکند.

گفتگوپذیری
جستجویی ساده در اینترنت یا در مجلات و مطبوعات نشان می‌دهد که ملکیان یکی از گفت‌وگوپذیرترین پژوهشگران و روشنفکران ایرانی است. او از همان دهه هفتاد تاکنون هم در جلسات مناظره و گفت‌وگوی انتقادی دو یا چند طرفه حضور داشته و هم هیچ زمان از نشستن روبروی روزنامه نگاران و اهالی رسانه ابایی نداشته و ندارد. در این گفت‌وگوها هم معمولا مصاحبه کننده تند و تیزترین انتقادات به نوشته‌ها و گفته‌های ملکیان را بیان کرده و او نیز باز به شیوه خودش به آن‌ها پاسخ داده است. برای نمونه می‌توان به مناظره‌ای که در خرداد 1394 میان ملکیان با یکی از شاگردان سابق خودش یعنی عبدالحسین خسروپناه در دانشگاه امیرکبیر صورت داد یا گفتگوی ملکیان با ابوالقاسم فنایی که در اردیبهشت 1393 در مجله اندیشه پویا منتشر شد، اشاره کرد.

خلقیات شخصی
به اقتضای شغل و حوزه‌ای که در آن کار می‌کنم(اندیشه و تاریخ)، در سال‌های متمادی با بسیاری از اهل نظر اعم از اساتید دانشگاه، روشنفکران، نویسندگان، مترجمان، محققان و پژوهشگران برخوردهایی از دور و نزدیک داشته‌ام، گاه برای مصاحبه و گفت‌وگو به خانه یا محل کار یا دفترشان رفته‌ام و یا ایشان قدم رنجه کرده‌اند به روزنامه یا رسانه محل کارم آمده‌اند، گاه در نشست‌ها و جلسات و سخنرانی‌ها، مخاطب و گزارشگر سخنرانی‌ها و گفتارهایشان بوده‌ام و در حاشیه این برنامه‌ها یا پس از آن، با ایشان ارتباط گرفته‌ام و مورد لطف و مهر یا انتقاد و عتاب‌شان قرار گرفته‌ام، گاه به مناسبت‌هایی افتخار همکاری با برخی از این اساتید را داشته‌ام، زمانی در دانشگاه یا سایر موسسات به عنوان شاگرد و دانشجو محضرشان را درک کرده‌ام و گاهی نیز این بخت را داشته‌ام که مورد عنایت خاص‌شان قرار بگیرم و تنهایی یا با همراهانی دیگر میهمان منزل‌شان باشم. از این حیث با بسیاری از استادان و روشنفکران پیشکسوت برخورد رویارو داشته‌ام و از نزدیک شاهد گفتار و کردارشان بوده‌ام. در مورد مصطفی ملکیان تقریبا تمام موارد مذکور پیش آمده است، یعنی هم شاگردش بوده‌ام، هم افتخار همکاری با او را داشته‌ام، هم گزارشگر سخنرانی‌ها و جلساتش بوده‌ام، هم چند نوبت به تنهایی یا دوستانی با ایشان گفت‌وگو کرده‌ام و هم به عنوان میهمان خدمتش رسیده‌ام. از این حیث مثل بسیاری دیگر از شاگردان و دوستان و یاران ملکیان، از نزدیک شاهد گفتار و کردارش بوده‌ام و از این جهت صلاحیت مقایسه او با بسیاری دیگر از بزرگان را دارم.

بعید می‌دانم شمار کثیری که مثل من با ملکیان ارتباط داشته‌اند، منکر آن شوند که او در میان نام آوران مذکور، یکی از خوش برخوردترین، مهربان ترین، صبورترین و متواضع ترین افراد است. شاهد آشکار این ادعا شمار کثیری از علاقه‌مندانی است که بعد از هر سخنرانی یا نشست گرد او حلقه می‌زنند و استاد ملکیان هم بدون اغراق به قدر توانایی بشری، برای هر کدام وقت می‌گذارد و با ایشان نه چون استادی در فرادست که همچون دوستی صمیمی و رفیقی قدیمی صحبت می‌کند، با آقایان دست می‌دهد و احیانا روبوسی می‌کند، به خانم‌ها کرنش می‌کند، هنگامی که طرف صحبت می‌کند، فرقی نمی‌کند که کودکی باشد یا فردی میانسال یا جوانی یا پیری یا ... معمولا مستقیم در چشمان او می‌نگرد و با دقتی مثال زدنی به سخنان او گوش می‌کند و اگر فرد مخاطب پرسشی را مطرح کرده باشد، پرسش او را با همان شیوه شگفت انگیز مرسومش، تقریر و دسته بندی می‌کند و اگر بتواند به او پاسخ می‌دهد. دفتر یادداشت‌های ملکیان سراسر پر است از شماره تلفن افراد، قرار ملاقات‌ها برای مشاوره پایان نامه، رساله دکترا، تحقیق و پژوهش و حتی مسائل شخصی. از این حیث به راستی می‌توان او را اندیشمندی خواند که کوشیده کمترین فاصله میان عمل و نظرش باشد.

مجموع ویژگی‌های شخصیتی فوق در کنار اندیشه‌ها و ایده‌های تامل برانگیز و جذاب مصطفی ملکیان را به اندیشمندی پر مخاطب و توجه برانگیز بدل ساخته است، متفکری اهل عمل که به سادگی نمی‌توان او را نادیده گرفت. ملکیان و امثال او که از کار کردن و نوشتن و خواندن و سخن گفتن باز نمی‌مانند و مخاطبان‌شان نیز روز به روز افزون‌تر می‌شود.