خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)_حسن محدثی‌گیلوایی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و دین‌پژوه:
به‌عنوان محقق دین‌پژوه بر آن‌اَم که قلمرو تحقیقاتی عاشوراپژوهی ابعاد گوناگون و وجوه متنوّعی دارد. می‌کوشم به‌اجمال مهم‌ترین این ابعاد و وجوه را توضیح دهم:
1) بررسی ریشه‌های تاریخی و جامعه‌شناختی و روان‌شناختی نهضت عاشورا: یکی از بحث‌های مهم در عاشوراپژوهی پاسخ به این پرسش است که چرا نهضت عاشورا رخ داده است؟ در پاسخ به این پرسش ناچار هستیم که ریشه‌های تاریخی و اجتماعی نهضت عاشورا را بکاویم و اجتماع عربی آن دوران را مورد بررسی همه‌جانبه قرار بدهیم و حتّا بافت اجتماعی این اجتماع را در قبل از اسلام و پس از اسلام و در عصر خلفای چهارگانه و نیز در آغاز عصر اموی بکاویم. هم‌چنین لازم است شخصیت مهم‌ترین کنش‌گران دخیل در شکل‌گیری نهضت عاشورا را به‌دقّت و به‌نحو علمی و بی‌طرفانه بررسی کنیم (امری که هنوز شرایط آن در جامعه ما فراهم نیست). مثلاً باید بتوانیم درباره‌ی شخصیت حسن (ع)، حسین (ع) و دیگران بدون جانب‌داری و بر اساس اسناد و تواریخ موجود بحث و بررسی بکنیم و نتایج را هر چه هست، منتشر نماییم. لذا هنوز این بعد از عاشوراپژوهی تا حد زیادی مغفول مانده است و مطالعات بی‌طرفانه علمی یا موجود نیست یا اگر هست، بسیار ناچیز و ناکافی است.
2) بررسی شرایط اجتماعی ـ سیاسی پساعاشورایی و تأثیرات بلافصل نهضت: بعد دیگر عاشوراپژوهی بررسی تأثیراتی است که وقوع عاشورا و حرکت حسین (ع) بر اجتماعی عربی آن عصر گذاشته است. اینکه بافت اجتماعی و موقعیت بنی‌هاشم بعد از نهضت چه تغییری کرده است؟ در شام و کوفه چه اتّفاقاتی بر اثر وقوع نهضت رخ داده است؟ حکومت چه تأثیری پذیرفته است؟ بصره چه احوالی پیدا کرده است؟ و اموری از این قبیل از هر جهت جای بحث و بررسی دارد.
3) بررسی تأثیرات اجتماعی ـ سیاسی نهضت عاشورا در اعصار بعدی تاریخ اسلام: محور دیگر عاشوراپژوهی بررسی تأثیرات ماندگاری است که نهضت عاشورا در جهان اسلام در قرون بعد داشته است. اینکه نهضت عاشورا چه‌گونه الهام‌بخش نهضت‌های پس از خود در جهان اسلام شده است، محور مهم دیگری است که می‌بایست در عاشوراپژوهی دنبال شود.
4) تجلیات فرهنگی نهضت عاشورا در شعر و ادب: بررسی مضامین و محتواهای عاشورایی و نحوه بازنمایی نهضت عاشورا در فرهنگ مسلمانان و در شعر و ادب آنان محور مهم دیگری است که نیازمند بحث و بررسی است. انواع تفسیرها از نهضت عاشورا در طی قرون شده است که نیازمند مطالعه‌ای عالمانه و محققانه است.
5) مناسک و سنّت‌های عاشورایی: بررسی مناسک و سنّت‌های عاشورایی محور مهم دیگر عاشوراپژوهی است. این محور از چند جهت قابل بررسی است و خود به زیرمحورهای مهمّی تقسیم می‌شود که هر یک جداگانه نیازمند بررسی و مطالعات دقیق عالمانه است:
الف) بررسی فرآیند تکوین مناسک و سنّت‌های عاشورایی؛
ب) تحوّلات تاریخی مناسک و سنّت‌های عاشورایی و تحوّلات عزاداری در اجتماع شیعی؛
ج) بررسی کارکردهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی مناسک و سنّت‌های عاشورایی در قرون متمادی؛
د) حکومت‌های جهان اسلام و نوع برخورد با مناسک و سنّت‌های عاشورایی و نحوه‌ی بهره‌گیری نظا‌م‌های سیاسی از این مناسک و سنّت‌ها؛
ه) نقش مناسک و سنّت‌های عاشورایی در هویت‌بخشی به اجتماع شیعی و در تقابل با اجتماع سنّت و جماعت؛
و) آسیب‌شناسی دینی مناسک و سنّت‌های عاشورایی؛
ز) آسیب‌شناسی انسانی و جامعه‌شناختی مناسک و سنّت‌های عاشورایی؛
ح) بررسی مناسک و سنّت‌های عاشورایی در نگاه غیر (پی‌روان مذاهب و ادیان دیگر، بی‌دینان، و بیگانه‌گان)؛
و) اختلاط و آمیزش فرهنگی مناسک و سنّت‌های عاشورایی با فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های زمینه‌ای در مناطق مختلف جهان اسلام؛
ز) مقایسه روایت‌های دینی و قومی ـ ملّی تعیین‌کننده در جوامع گوناگون.
6) بررسی تطبیقی فرهنگ عاشورایی در جوامع مختلف شیعی: در خاورمیانه، اجتماعات شیعی گوناگونی وجود دارد که هر یک از آن‌ها فرهنگ شیعی خاص خود را دارند. یک محور مغفول عاشوراپژوهی بررسی مقایسه‌ای این فرهنگ‌های عاشورایی است. مثلاً مقایسه‌ی فرهنگ عاشورایی ایرانی و عراقی موضوع مهمی است که می‌بایست در دستور کار مطالعاتی قرار گیرد.
7) بررسی مردم‌شناختی و جامعه‌شناختی فرهنگ عاشورایی: فرهنگ‌های عاشورایی در اجتماعات شیعی آثار فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، روانی، و اقتصادی گوناگونی به‌بار می‌آورند که لازم است به‌صورت تخصّصی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند. در این حوزه جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان بیش از دیگر گروه‌های متخصّصان شایسته‌گی ورود به کار مطالعاتی را دارند.
8) اقتصاد محرّم و صفر: بررسی اقتصاد عزاداری و نیز تأثیرات اقتصادی عزاداری در محرم و صفر موضوع بسیار مهمّی است که نیازمند مطالعات تخصّصی است و جا دارد به نحو همه‌جانبه‌تر مورد مطالعه قرار گیرد.
9) آثار روان‌شناختی عزاداری در ماه‌های مختلف سال از جمله در محرم و صفر: یکی دیگر از محورهای مهم عاشوراپژوهی انجام مطالعات روان‌شناختی در باب تأثیرات روانی عزاداری است. اینکه عزاداری در ماه‌های محرم و صفر چه آثار روانی مثبت یا منفی بر مردم می‌نهد، نیازمند مطالعه تجربی دقیق است. در حال حاضر در این باره به‌نحو غیرتجربی بحث و گفت‌وگو می‌شود و از برخی آثار عزاداری سخن گفته می‌شود. برخی این اثرات را مثبت و برخی آن را نفی تلقّی می‌کنند و لازم است این بحث‌ها از کلّی‌گویی یا بحث‌های نظری صرف به سمت مطالعات تجربی بی‌طرفانه حرکت کند و دانش دقیق‌تری در این باره تولید شود.
10) عاشوراپژوهی دیگران: سرانجام، اینکه متفکّران و دین‌پژوهان جوامع دیگر (خواه درجوامع اسلامی و خواه در جوامع غیراسلامی) نهضت عاشورا را چه‌گونه تحلیل و بررسی کرده‌اند و چه نقشی در تاریخ اسلام برای آن قائل شده‌اند محور جذّاب دیگری است که نیازمند بررسی و مطالعه است.
11) نقد و بررسی عاشوراپژوهی موجود در ایران: بررسی و نقد آثاری که تاکنون در ذیل عاشوراپژوهی در ایران منتشر شده‌اند، هم‌چنین تدوین کتاب‌شناسی در این باره و برگزاری جلسات نقد و انتشار مقالات انتقادی در باب آثار موجود، محور دیگری است که می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
این محورها و احیاناً برخی محورهای دیگر می‌توانند در دستور کار یک یا چند مرکز عاشوراپژوهی قرار گیرند و محقّقان گوناگون متناسب با موضوعات مورد بحث به تحقیق و مطالعه و نقد بررسی مشغول گردند و آثار محقّقانه‌تری را پدید آورند.
شنبه ۲۳ شهریور ۱۳۹۸ - ۱۰:۱۱
یادداشت حسن محدثی‌گیلوایی درباره ابعاد عاشوراپژوهی
لزوم پژوهش تجربی درباره آثار روان‌شناختی و اقتصاد عزاداری
حسن محدثی‌گیلوایی همزمان با ایام عزاداری حسینی به درخواست ایبنا یادداشتی درباره ابعاد عاشوراپژوهشی نوشته است.
نظر شما