به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) «سفرنامه تفلیس» (گزارشی از وبای 1288ق/ 1871.م) با تدوین فرامرز معتمد دزفولی است که به روایت سفر میرزا تقی خان انصاری در معیت شاهزاده حمزه میرزا حشمت‌الدوله به قصد تهنیت و دیدار الکساندر دوم امپراطور روسیه است. 

کتاب «سفرنامه تفلیس» از بخش‌های مانند مقدمه، خودنوشت، متن سفرنامه، رساله‌ای در تعلیم و تربیت‌ و فهرست اعلام تشکیل شده است. 

پشت جلد کتاب آمده است: «میرزا تقی خان نویسنده اثر همراه هیات دعوت شده در تاج‌گذاری الکساندر سوم عازم سفر و گذر از شهرهای ایران است، شهرهایی که در حال سپری کردن بیماری وبایند و او با دقتی شایان به گزارش وضعیت سلامت آنها می‌پردازد. چنان که به موازات گزارش‌های از آن سامان و نظم و امنیت و بهداشت و آنچه سیویلیزاسیون آنجا می‌نامد نیز می‌دهد.» 

در مقدمه این کتاب درباره شخصیت میرزا تقی خان انصاری می‌خوانیم: «نویسنده سفرنامه میرزا تقی خان انصاری طبیب حفظ الصحه و بهداشت دارالخلافه تهران است و نیز از ملازمان شاهزاده در سفر. آنچه از شرح احوال شخصی و تحصیلات و کوشش‌های وی در خودنوشتی که او از خود به جای گذاشته نشان‌دهنده آن است که وی از دانشوران و روزنامه‌نگاران موسس در علوم جدید و پایه‌گذار انجمن‌های علمی و طبی در اصفهان شیراز است.»

وبای همه‌گیر و قطحی فراگیر 

در بخش دیگر نویسنده با اشاره به گزارش‌های میرزاتقی خان، نویسنده سفرنامه تفلیس درباره پراکندگی بیماری وبا (مرض مطبقه) در شهرهای ایران می‌نویسد: «سفرنامه تفلیس هنگامی توسط میرزا تقی خان انصاری کاشانی نوشته می‌شود که آغاز شیوع وبای همه گیر سال 1288 .ق و قحطی فراگیر آن دوره بود. وی چنان‌که از هر شهری می‌گذرد با دقتی شایان گزارش‌های پزشکی و مربوط به بهداشت عمومی و میزان شیوع بیماری وبا را شرح می‌دهد سفری که از دارالخلافه تهران آغاز می‌شود و از قزوین و رشت و بندرانزلی تا بندر بادکوبه و تفلیس ادامه پیدا می‌کند.» 

میرزا تقی خان در بخشی از این سفرنامه با اشاره به تحصیل در اروپا آورده است: «قریب پانزده سال به تصنیف و تالیف رساله‌های مذکوره و کسب علوم اروپا مواظبت نمودم تا آنکه مراتب تحصیل مرا نواب اشرف و الا اعتضادالسلطنه علیقلی میرزا وزیر علوم و سایر روسای مدرسه نظامی و امنای دولت قوی شوکت علیه به حضور اعلیحضرت اقدس پادشاهی عرضه داشتند. اعلیحضرت پادشاهی به واسطه طغیان مرض مطبقه در افواج به مواظبت عساکر و مریضخانه نظامی مامورم فرمودند.» 

در قسمتی از سفرنامه تفلیس درباره امپراطور روسیه آمده است: «روز دوشنبه 17 رجب، 20 سنطبرماه: چهار ساعت از ظهر گذشته اعلیحضرت امپراطور ممالک روسیه الکساندر دوم تشریف فرمای شدند. پیش از ورود در خارج شهر 18 هزار قشون قفقازیه از سان اعلیحضرت امپراطور گذشتند و در مواظبت منزل و نیکوئی غذای سربازان تاکید بلیغ به صاحب منصبان فرمودند.»

درمان وبا بر طبلی از خرافه 

در بخشی که به رساله «در تعلیم و تربیت جدید در عهد قاجار» اختصاص دارد و به قلم میرزا تقی خان انصاری کاشانی نوشته شده است «رساله‌ای در تعلیم و تربیت اطفال» آمده و به مسایلی چون «اول، اصلاح خطوط»، «دویم: وضع تعلیم اطفال و اصلاح‌های لازمه آن»، «سیم، وضع مکتب‌ها و مدرسه و زمان آموزگاری اطفال و ملاحظه حفظ الصحت آنها» و «چهارم تشویق و تهیه لوازم ترغیب آنها» پرداخته شده است. 

در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «هنگام مراجعت از مریضخانه یکی از اطباء آنجا در منزل خود نهار آماده کرده مرا بدانجا دعوت نمود. در معاشرت دو سه ساعت الفت غریبی با جان نثار پیدا کرده پس از رفتن به منزل او به هنگام صرف نهار از وبای ایران و حدود قفقاز و معالجات جدیده گفتگو به میان آمد. گفت: شنیده‌ام که در دارالخلافه طهران معالجه غریبی برای وبا پیدا کرده‌اند که به هیچ وجه عقل آنرا نمی‌پذیرد. گفتم: معالجه جدیدی در نظر من نیست که در ایران اختراع شده باشد. گفت: شنیدم شخصی به وزیر سابق ایران عرض کرده بود که هر گاه از پوست گوسفند سیاه، طبل بسازند و با فلان قواعد شب و روز بدون فاصله آن طبل را چنان به نوازند که به همه شهر صدای آن برسد هر آینه آن شهر از کشتار مرض وبا، محفوظ خواهد ماند. این فقره به هیچ وجه به عقول ما در دست نمی‌آید.»

چاپ نخست کتاب ««سفرنامه تفلیس» (گزارشی از وبای 1288ق/ 1871.م) اثر میرزا تقی خان انصاری به کوشش فرامرز معتمد دزفولی در 95 صفحه، شمارگان هزار نسخه و به بهای هفت هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران وارد بازار کتاب شد.