خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، بعد از شیوع کرونا، برای حمایت از کسب‌و‌کار‌ها از‌جمله صنوف مختلف صنعت نشر حرکت‌هایی از سوی دولت انجام شد که یکی از این اقدامات، توجه به پلتفرم‌های کتاب‌محور بود. به‌نظر می‌رسد حمایت از فروشگاه‌های اینترنتی کتاب در بحران‌ فعلی کرونا، نتیجه پذیرش نقش و جایگاه فناوری‌‌های نوین در صنعت نشر است. به اعتقاد کارشناسان میزگرد «پلتفرم‌های کتاب؛ کرونا و آینده پیش‌رو» توسعه پلتفرم‌ها روندی محتوم و گریزناپذیر است و حتی برای حفظ کتاب‌فروشی‌های سنتی نیز باید توسعه فروشگاه‌‌های مجازی را به کار گرفت.

نیایش سرامی، مدیر نشر باد و علی محمد‌پور، دبیر مجمع فعالان دیجیتال کودک و نوجوان درباره «پلتفرمهای کتاب؛ کرونا و آینده پیش‌رو» به بیان دیدگاه‌های خود پرداخته‌اند.   

افزایش 70-80 درصدی کتاب‌های دیجیتال قابل اعتماد نیست!

میزان مراجعه مردم در روز‌های قرنطینه به فروشگاه‌های اینترنتی کتاب افزایش چشمگیری داشته است، آنچنانکه در برخی موارد به افزایش 70 تا 80 درصدی فروش رسیده. دلیل این استقبال چه بوده است؟

محمد‌پور: میزان فروش فروشگاه‌های کتاب‌ فیزیکی در روز‌های قرنطینه به‌دلیل همکاری شرکت ملی پست و همچنین اضافه شدن کتاب در فهرست کالا‌های فروشگاه‌های اینترنتی، تا دو برابر و فروش کتاب‌های دیجیتالی پنج تا 10 برابر افزایش پیدا کرد. اعمال تخفیف‌ به‌دنبال حمایت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همچنین افزایش فرصت مطالعه کتاب‌هایی که پیش‌تر خریداری شده‌بود، میزان مراجعه کاربران به این فروشگاه‌ها را افزایش داد. به گفته مدیران برخی از این پلتفرم‌ها، بعد از پایان قرنطینه و آغاز‌به‌کار برخی مراکز و مشاغل، رشد متوسط پنج درصدی مراجعه و خرید کتاب دیجیتال، 80 درصد کاهش پیدا کرد؛ بنابراین میزان خرید کتاب‌ از فروشگاه دیجیتالی در مقایسه با پیش از کرونا، رشد داشته است اما کرونا بر بازار نشر کتاب کاغذی، تاثیر منفی گذاشت. مردم بعد از کرونا دیگر راحت‌تر به سراغ کتاب کاغذی نخواهد رفت.
 
سرامی: رشد 10 و یا 5 درصدی فروش فروشگاه‌های کتاب دیجیتالی و یا کاغذی بر چه اسنادی استوار است؟ علاوه‌براین؛ تغییر رفتارمصرف‌کنندگان در روز‌های قرنطینه، در خرید انواع کتاب کودک و نوجوان، عمومی و دانشگاهی را نیز باید در نظر داشته باشیم. مردم در روز‌های قرنطینه، کتاب خواندند یا خیر. همه آنچه درباره رشد فروش پلتفرم‌ها می‌شنویم از زبان مدیران آن‌هاست و در شرایط رقابتی، مطلوب مدیر هر پلتفرمی؛ گفتن از رشد 80 درصدی است. بنابراین؛ بدون داده و زمینه تحلیل، هرکس می‌تواند آماری اعلام کند و گاهی تحلیل‌‌ها، تنها ناشی از برداشت‌های شخصی افراد است.
 
سرامی: برحسب چه بازاری به رفتار‌شناسی مخاطب دست می‌زنیم؟ ادعای رشد 80 درصدی فروش پلتفرم‌ها را به همان‌ اندازه قبول ندارم که کاهش 90 درصدی فروش فیزیکی کتاب براساس گفته رئیس اتحادیه ناشران را؛ چراکه داده‌های‌ منتج به این آمار‌ها در سطح خرد و کلان صنعت نشر کشور وجود ندارد. باید پرسید آیا برآیند میزان افت در همه حوزه‌های موضوعی در نظر بوده؟ علاوه بر این،‌ در کدام بازه زمانی این افت اتفاق افتاده‌است؟ با توجه به اینکه نهاد علمی مشخصی درباره این ادعا‌ها پژوهشی انجام نداده، روایی و پایایی این آمار قابل احصاء نیست و برداشت اولیه با میزان بالای خطا همراه است. تغییر رفتار مصرف‌کننده در حوزه خرید، متاثر از فشار تکنولوژی و امر محتوم حذف خرده‌فروش و عمده‌فروش از چرخه تامین کالا است؛ حالا عامل کرونا این روند را سرعت داده. فرضیه این است که مردم در مقایسه با قبل از کرونا، احتمالا از پلتفرم‌های فروش کتاب بیشتر خرید کرده‌اند و یا گرایش ناشران به همان نسبت به فضای مجازی برای فروش کتاب افزایش پیدا کرده‌است. نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم چند درصد افزایش داشته‌است؛ شاید 5 دهم درصد یا 1 درصد. 

محمد‌پور: در حوزه کتاب، آمار دقیق وجود ندارد. حتی آمار خانه کتاب نیز صد‌درصد صحیح نیست؛ چراکه براساس خود‌اظهاری ناشران است. نمی‌‌توان گفت ضریب خطای آمار‌‌های حوزه نشر چه میزان است. در حوزه پلتفرم‌های فروش کتاب بدون در نظر گرفتن خوداظهاری و براساس تنظیم پروتکل، می‌توان به آمار بسیار دقیق درباره مجموع فروش، فروش گروه‌های موضوعی و یا خوانش کتاب رسید اما در حال حاضر، جز خوداظهاری پلتفرم‌ها، راهی برای دسترسی به آمار‌ها وجود ندارد. البته در دیگر کشور‌‌ها نیز وضع به همین منوال است؛ به‌عنوان مثال آمازون به ارائه فروش سالانه و یا فصلی اقدام می‌کند اما پلتفرم‌های فروش کتاب ایرانی هنوز به این بلوغ نرسیده‌اند. دریافت اطلاعات از ناشر و یا گردش فروش از بانک مرکزی از راه‌های راستی‌آزمایی ادعای پلتفرم‌ها است.    

کتاب‌فروشی‌ها از موجودی خود اطلاع ندارند

پلتفرم‌های فروش کتاب بر اقتصاد نشر و افزایش گردش مالی این حوزه چقدر موثرند؟ 

محمد‌پور: در‌حالی‌که 13درصد متوسط گردش مالی کل بازار نشر در جهان متعلق به کتاب دیجیتال است، سهم مالی بازار نشر ایران از این حوزه، زیر یک درصد برآورد شده‌است. البته باید نقش پلتفرم‌ها در فروش فیزیکی کتاب را نیز درنظر داشت. مشکل بزرگ صنعت نشر، مدیریت به‌شدت سنتی کتاب‌فروشی‌‌هاست. تعداد کمی از کتاب‌فروش‌‌ها از نرم‌افزار فروش استفاده می‌کنند و تعداد اندکی به موجودی کتاب‌فروشی دسترسی دارند؛ اما همین تعداد نیز در اشتراک‌گذاری داده‌ها ناتوان‌اند که این ناتوانی موجب شده فروشگاه‌های مجازی کتاب با مراکز پخش ارتباط بگیرند؛ نه کتاب‌فروشی‌ها. بسیاری از کتاب‌فروش‌ها هنوز به‌اصطلاح؛ «چشمی» از موجودی‌ کتاب‌فروشی خود آگاه می‌شوند! بنابراین تا زمانی که داده‌ها، تجمیع و اشتراک‌‌گذاری نشود، نمی‌توان توقع داشت کتاب‌فروشی‌ها به پلتفرم‌ها بپیوندند. یکی از راه‌های نجات کتاب‌فروشی‌ها، علاوه بر تبدیل شدن به پاتوق، دسترس‌پذیر کردن داده‌‌‌هایشان برای پلتفرم‌هاست تا مشتری از سراسر کشور راحت و سریع به کتاب دسترسی پیدا کند.
 
سرامی: از نخستین نتایج تجارت دیجیتال در حوزه نشر، ایجاد شفافیت از‌ میزان فروش و آگاهی از رفتار مصرف‌کننده است. فروش در فضای وب، تخصصی‌تر و حرفه‌ای‌تر است و ارتباط با مشتری حتی بعد از فروش نیز ادامه دارد‌و تخمین‌های دقیق و بهتری از رفتار مصرف‌کننده در جریان فروش دیجیتال در اختیار است که برنامه‌ریزی کامل‌تر برای تولید‌کننده محتوا و یا تصمیم‌گیران فرهنگی را موجب می‌شود. 

فروشگاه‌های دیجیتالی کتاب با توجه به اینکه فرصت مقایسه کتاب‌ها را فراهم کرده‌اند، مشتری را حساس‌‌تر، دقیق‌تر و کنجکاو می‌کنند؛ در‌حالی‌که کتاب‌فروشی‌های سنتی، بیشتر شبیه مخزن کتاب هستند و معرفی تک‌تک کتاب‌ها از عهده کتاب‌فروش خارج است. پلتفرم‌های جدید، احتمالا با سرعت بیشتری جامعه را کتاب‌خوان می‌کنند. فروشگاه‌‌های اینترنتی، سرعت و سهولت خرید را افزایش داده‌اند، احتمال انتخاب صحیح‌تر را افزایش می‌دهند و فرآیند خرید را بهره‌ور می‌کنند. علاوه‌براین؛ با کمک هوش مصنوعی می‌توان در فضای دیجیتال با تولید ویدئو و پادکست برای معرفی کتاب به سمت تحریک تقاضا رفت. همچنین؛‌ پلتفرم‌های فروش کتاب، ظرفیت فروش سازمانی دارند؛ به‌عبارت دیگر می‌توانند در گستره بزرگی به فروش اقدام کنند.  

حالا دیگر پلتفرم‌ها به رسمیت شناخته می‌شوند
 
بعد از اعلام حمایت دولت از پلتفرم‌ها، این نگرانی ایجاد شد که شاید فعالان این بخش مانند ناشران کتاب کاغذی به یارانه‌ها وابسته شوند. آیا حمایت دولتی از پلتفرم‌ها را ضروری مِی‌دانید؟ 

محمد‌پور: تصمیم تخصیص یارانه برای خرید از پلتفرم‌ها به فوریت اعلام شد. کاربران از تخفیف‌ها استفاده کردند اما آیا این تخفیف از جیب ناشر اعمال شد؟ و چه زمانی قرار است به ناشر برگردانده شود؟ درواقع یارانه به پلتفرم‌ها تخصیص داده نشده؛ بلکه هدف، کمک به افزایش قدرت خرید مردم در شرایط شیوع کرونا بود. این شیوه تخصیص یارانه طبیعی است که در کشور‌های دیگر هم مشاهده می‌شود. در مجموع با حمایت دولت از پلتفرم‌ها مخالفم؛ چراکه حمایت‌، توقع ایجاد می‌کند و تاثیر منفی بر کسب‌و‌کار‌ها می‌گذارد. علاوه‌براین؛ تخصیص یارانه برای خرید از پلتفرم‌های کتاب در مقایسه با بن‌کارت‌ها، فساد‌برانگیز نیست؛ چراکه امکان خرید غیر‌واقعی و نقد کردن بن در آن وجود ندارد. اما تخصیص یارانه برای کاربر، حمایت از پلتفرم نیست؛ بلکه نشانه به رسمیت شناختن پلتفرم‌ها است. مقتضیات عصر دیجیتال باید به رسمیت شناخته‌شوند و شرایطی طوری پیش برود که کارکرد حلقه‌های زنجیره نشر حفظ شوند. به‌عنوان مثال؛ احتمالا تا یک‌سال آینده فعالیت تولید‌کنندگان کتاب از پدید‌آور تا ناشر به‌شدت کُند می‌شود؛ بنابراین پلتفرم‌های کتاب می‌توانند، فعالیت چرخه نشر را تسهیل‌ کنند.                 
 
سرامی: هدایت یارانه از تولید‌کننده به سمت مصرف‌کننده از رویکرد‌های قابل‌توجه دولت فعلی، طی بیش از 6 سال گذشته است. اگر یارانه‌ مورد بحث به جیب مصرف‌کننده رفته، تصمیم خوبی بوده‌است، علاوه‌براین؛ نظر مخالفی در حمایت دولت از پلتفرم‌های کتاب ندارم. دولت باید به بخش فرهنگ یارانه بدهد اما شیوه‌‌های مصرف آن، محل بحث است. اگر سنجیده شود که با تخصص یارانه برای خرید از پلتفرم‌ها، تحریک تقاضا ایجاد و کل چرخه صنعت نشر تقویت شده، این یارانه موثر بوده‌است؛ مگر اینکه بر هدایت این بودجه برای تامین زیرساخت‌ها تاکید شود که همواره محل بحث‌های بعضا جنجالی بوده‌است.

مشابه آنچه در بحث کاغذ دولتی وجود دارد و به‌نظرم دولت باید به‌سمت ایجاد ثبات در بازار کاغذ که متاثر از بازار ارز است، حرکت کند. بنابراین اینکه دولت به موقع و به‌جا اقدام نمی‌کند، اختلال ایجاد می‌کند. اینکه دولت بداند که باید کجا هزینه کند بسیار مهم است. اگر عده‌ای با تخفیف بیشتر به خرید بیشتر ترغیب شده‌اند، اتفاق خوبی است. پلتفرم‌های جدید، احتمالا با سرعت بیشتری جامعه را کتاب‌خوان کرده‌اند. فروشگاه‌‌های اینترنتی سرعت و سهولت خرید را افزایش داده و فرآیند خرید را بهره‌ور کرده‌اند.    

توسعه پلتفرم‌ها و سرنوشت محتوم صنعت نشر
 
برای توسعه فروشگاه‌های اینترنتی کتاب چه چشم‌اندازی وجود دارد؟                              
محمد‌پور: توسعه فروشگاه‌‌های اینترنتی کتاب از سه منظر فنی، بازار و محتوایی قابل بررسی است. در حوزه توسعه فنی، مشکلی نداریم؛ چراکه محقق شدن توسعه فنی، بیش از حمایت دولتی، به دانش روز وابسته است. البته فروشگاه‌های آنلاین کتاب کاغذی به حمایت دولت برای تجهیز کتاب‌فروشی‌‌ها فیزیکی به نرم‌افزار مرکزی رایگان نیاز دارند تا با ایجاد شبکه، کتاب‌فروشی‌ها با پلتفرم‌ها در ارتباط باشند.

توسعه محتوایی اما با توجه به اینکه فقط هشت تا 10 درصد کتاب‌های‌ موجود در بازار توسط پلتفرم‌ها پوشش داده‌می‌شوند، سهم پلتفرم‌ها چندان چشمگیر نیست. البته این عدد کوچک را می‌توان برای برخی پلتفرم‌ها که 30 هزار عنوان کتاب عرضه می‌کنند، موثر دانست اما با توجه به اینکه در نمایشگاه کتاب تهران بیش از 300 هزار عنوان کتاب عرضه می‌شود، توسعه محتوایی پلتفرم‌ها ضروری است. در نهایت اینکه توسعه بازار پلتفرم‌ها در اختیار گردانندگان نیست؛ بلکه به ارتقاء سرانه مطالعه وابسته است. تخصیص یارانه دولتی به مصرف‌کننده برای توسعه بازار فروشگاه‌های آنلاین کتاب و همچنین تغییر رویه نهاد‌های حکومتی به‌ویژه در عرصه آموزش بسیار موثر است؛ چراکه هنوز کتاب‌های غیر‌درسی دشمن کتاب‌های درسی محسوب می‌شوند.     

سرامی: بهتر است دولت به جای حمایت اقتصادی، اجازه بدهد بازار پلتفرم‌های کتاب، مسیر خود را طی کنند. تسهیل جریان کسب و کار فروشگاه‌‌ها از منظر حقوقی و قانونی و تامین زیر‌ساخت‌ها از سوی دولت، برای توسعه این فروشگاه‌ها ضروری است. البته ایجاد راهکار برای هدایت یارانه‌ها به سمت تحریک تقاضا از سوی دولت از دیگر راهکار‌های توسعه فعالیت فروشگاه‌های مجازی کتاب است. ایجاد سامانه اطلاعاتی با امکان قیاس انواع کتاب‌ از منظر ترجمه و یا اطلاعات کتاب‌شناختی با توجه به جنسیت و سلیقه و پیشینه مطالعاتی کاربر و همچنین شبکه جامع کتاب مبتنی بر وب، برای گفت‌و‌گوی علاقه‌مندان و توسعه کتابخوانی، ضرورت دارد.

وضعیت بازار نشان می‌دهد دولت چه بخواهد و چه نخواهد، توسعه پلتفرم‌ها روندی محتوم است. دولت باید به راهکار‌های موثر بیندیشد تا به‌عنوان مثال؛ کتاب‌فروشی‌ها با توسعه پلتفرم‌ها خیلی متضرر نشوند. فناوری‌های نوین باید در تقویت کتاب‌فروشی‌های فیزیکی و توسعه فروشگاه‌های دیجیتال استفاده شوند.