همایون عبدالرحیمی دارای تحصیلات در مقطع کارشناسی در رشته کارگردانی سینما و کارشناسی ارشد تاریخ هنر ایران باستان است. وی سابقه 30 سال فعالیت حرفه‌ای در زمینه هنر، عکاسی، کاریکاتور، گرافیک، همکاری با نشریات، پژوهش و تحقیق، تالیف کتاب و... را دارد و محقق و پژوهشگر شهر تهران و پژوهشگر در حوزه معماری و هنر است. فاطمه مجدنیا نیز دارای تحصیلات مهندسی کامپیوتر در مقطع کارشناسی و ارتباط تصویری در مقطع کارشناسی ارشد است. وی محقق و پژوهشگر شهر تهران و پژوهشگر در حوزه معماری و هنر است و از سال 1380 سابقه فعالیت حرفه‌ای در زمینه هنر، عکاسی، گرافیک، همکاری با نشریات، پژوهش و تحقیق، تالیف کتاب و... را دارد. با این دو پژوهشگر درباره کتاب «طهران در قاب کاشی» گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
کاشیکاری به عنوان یکی از مهمترین جنبه‌های هنری بناهای اسلامی شناخته می‌شود، این هنر یکی از مهمترین عوامل تزئین و پوشش برای استحکام بناهای گوناگون به‌ویژه بناهای مذهبی است. در گام نخست از این هنر در ایران و نقش آن در معماری ایرانی اسلامی بگویید.
هنر ایران، از دوران کهن همانند خورشیدی فروزان، همواره پر تلالو و درخشان بوده است. پیوند عمیق ایرانیان با هنر، در طول تاریخ چنان ناگسستنی است که ناملایمات زمانه و اتفاقات ناگوار، هرگز نتوانسته از درخشش بی بدیل هنر ایران زمین بکاهد. روح لطیف و هنرساز ایرانی همواره در پی زیبایی بوده است. چه بسا که نیاکان ما پیوسته کوشیده‌اند یا در بستر زیبای طبیعت زندگی کرده و یا زیبایی و جلوه‌های آن را برای بهتر زیستن خلق کنند. نقش‌های گوناگون و رنگارنگ خرده سفال‌های یافت شده در کاوش‌های باستانی گواه روشنی است بر مهارت ایرانیان در پختن گل و هنر تزئین و استفاده آن از گذشته‌های بسیار دور و ظروف سفالی و نقش‌های تزئینی آنها به خوبی بیان کننده شرایط اجتماعی و فرهنگی و پیشرفت زمان خود است. ایرانیان کاشی را از سر نیاز و آگاهی آفریده‌اند. استفاده از کاشی به عنوان عنصر تزیینی بر روی سطوح بناها و توجه به تاثیر هنری آن و همچنین استحکام بخشی به بناها، از مهمترین دلایل بهره‌گیری از کاشی در معماری به شمار می‌آید. به‌ویژه بعد از اسلام تنوع آثار کاشیکاری چه از نظر روش ساخت و شکل اشیا و چه از نظر تزیین وکاربرد آنها بسیار قابل توجه بوده و رواج دوباره شیوه‌های گذشتگان و استفاده مجدد از تجربیات آنان و همچنین توجه به نوآوری در ساخت، نشان‌دهنده کاربرد وسیع کاشی در آن روزگار بوده است.
بر اساس برخی داده‌های تاریخی هنر ایران در زمان فتحعلیشاه قاجار از هنر صفوی تاثیر پذیرفت اما در این دوره تاریخی به فرهنگ و هنر باستانی ایران توجه ویژه‌ای شد و همچنین تاثیرات فرهنگ و هنر غرب، سبکی متفاوت را ایجاد کرد. از تغییرات هنر کاشیکاری در این دوره بگویید؟
از قرن ششم هجری به بعد استفاده از کاشی در تزیین دیوارها و سطوح داخلی بناهای مختلف نظیر کاخ‌ها، ساختمان‌های مذهبی و شخصی بسیار معمول شد، به طوری که زینت‌بخش دیوارهای اکثر ابنیه آن روزگار، کاشی‌های زیبا و رنگارنگ با اشکال متنوع و زیبا بود که هویت و اصالت هنر ایرانی را به بنا می‌بخشید. صفویان بیش از هر دوره دیگر بعد از اسلام، به توسعه و ترویج هنرهای زیبای ایران توجه کردند. سفال و کاشی‌سازی در قالب صنعت-هنر پیشرفت قابل توجهی کرد و بناهای باشکوه شهرهای مختلف ایران با آن تزیین شد و به دلیل حجم بالای استفاده از کاشی در بناها، در این دوره استفاده از کاشی لعاب‌دار هفت رنگ رواج پیدا کرد.
این روند در دوره‌های بعد با فراز و نشیب‌هایی ادامه پیدا کرد و تغییر و تحولاتی در کاشی و به‌ویژه نقش‌های منعکس شده روی آن در دوره قاجاریه و البته در اثر جریاناتی که پیش از این دوره آغاز شده بود، اتفاق افتاد. هنر ایران در زمان فتحعلیشاه قاجار، آگاهانه از هنر صفوی تاثیر پذیرفت ولی به خاطر توجه ویژه به فرهنگ و هنر باستانی ایران و همچنین تاثیرات فرهنگ و هنر غرب، سبکی متفاوت را ایجاد کرد. با انتخاب تهران به عنوان دارالخلافه و پایتخت، ساختن بناهای بزرگ و باشکوه سلطنتی و اشرافی رونق فراوانی گرفت و محل حضور نقاشان و کاشیکاران برجسته از سراسر ایران و کاشی‌های رنگارنگ‌شان شد. رنگ و لعاب و تلالو چشمگیر کاشی هفت رنگ، شاهان قاجار را مشتاق به استفاده از آن به عنوان برای پوشش دیوار کاخ‌هایشان کرد. قطعات کاشی مملو از نقش و رنگ، جای تابلوهای نقاشی بر دیوار کاخ‌ها را گرفتند و هنرمندان نقاش، ذوق و هنر خود را روی بوم نقاشی از جنس کاشی جاودانه کردند.
دوره قاجار یکی از دوره‌های درخشان معماری ایران است، در این میان نقوش کاشی به کار رفته در دوره قاجار دارای مضامینی است که واجد ارزش‌های بصری فراوانی هستند و به لحاظ کاربردی رونق فراوان یافته‌اند. مهمترین ویژگی کاشی‌های دوره قاجار چه بوده است؟
در دوره فرمانروایی ناصرالدین شاه قاجار، تحولات اساسی در معماری مذهبی و معماری سنتی بازارها، حمام‌ها و کاروانسراها صورت گرفت. نقاشی روی کاشی به عنوان یکی از پیشتازان جنبش هنری زمان خود، استفاده از اشکال قدیمی و روش‌های سنتی کاشیکاری را با جسارت و آگاهی دگرگون کرد و مبدعی توانا در تجدد حیات هنر کاشی سازی و کاشی‌نگاری در ایران شد. مهمترین ویژگی کاشی‌های دوره قاجار، تنوع رنگ، نقوش و کاربردهای مختلف کاشی و ورود آن به زندگی روزمره مردم بود. به دلیل تنوع و تعداد فراوان بناهای ساخته شده، استفاده از کاشی هفت رنگ بیشترین کاربرد در تزیین را پیدا کرد. همچنین بسته به نقش کاشی و نوع کاربرد آن در بنا، کاشی‌های برجسته زینت بخش فضای داخلی و سطوح خارجی بسیاری از بناهای آن دوره شد. تنوع رنگ نیز در کاشی‌های قاجاری بسیار خودنمایی کرد و بر خلاف دوره‌های قبل که از رنگ‌های فیروزه‌ای و آبی بیشتر استفاده می‌شد، رنگ‌های گرم مانند زرد تند و قرمز و سفید و سبز در کاشی‌های این دوره استفاده فراوانی داشت. کاشی توسط هنرمندان مردمی، در تزیین بنای حسینیه‌ها و تکیه‌ها و حمام‌ها و زورخانه‌ها و خانه‌ها استفاده شد و کاشی‌های منقش و رنگارنگ به زندگی عامه مردم راه یافت. قصه‌های شاهنامه، روایات مذهبی، قصه‌های عامیانه، نقوش گل و مرغ و دیگر موضوعات مورد علاقه و درخواست مردم، زینت‌بخش نمای خارجی و داخلی بناهای مردمی شدند.
.jpg)
به گفته برخی پژوهشگران تاریخ، ناصرالدین شاه قاجار به عکاسی علاقه بسیاری داشته است. آیا همین مساله باعث شده که عکس عامل تاثیرگذاری بر نقوش کاشی‌ها در دوره ناصری باشد؟
در دوره قاجار گسترش روابط ایران با اروپا و آشنایی با غرب و رواج فرنگی مآبی، طبقات خاص از جامعه آن روز که حامیان هنر نیز بوده‌اند را تحت تاثیر قرار داد و و پرداختن به مضامین و فرم‌های اروپایی در هنر ایران بسیار رایج شد. این موضوع سبب تنوع بسیار در نقش‌ها و موضوعات و حتی شیوه‌های اجرای کار شد که در اکثر موارد حاصل تلفیق شیوه‌های سنتی و غربی بود. موضوعاتی مانند منظره، طبیعت بی جان، بناهای تاریخی، ثبت وقایع زندگی اجتماعی مردم در زمان وقوع مانند پرواز بالن، نمایش فیل و حیوانات، پرواز بادبادک، قدم زدن در سطح شهر و گردشگاه‌ها، مراسم تعزیه، مراسم عام، و سایر تفریحات معمول زندگی که سابقه‌ای در هنر تصویری ما نداشتند، به زیبایی بر روی کاشی نقش بستند.
تاثیرپذیری از عکاسی و عکس نیز عامل تاثیرگذاری بر نقوش کاشی‌ها بود. توجه بسیار ناصرالدین شاه به امر عکاسی و علاقه او به عکس گرفتن چه توسط خود او و چه توسط اطرافیانش، از اشخاص، اماکن و بناهای تاریخی ایران، نقوش تعدادی از کاشی‌ها را به خود اختصاص داد. صنعت چاپ سنگی نیز به عنوان یکی از دستاوردهای تمدن غرب، تاثیر به سزایی در شکل‌گیری نقش‌های کاشی‌های این دوره داشت. در این دوره با ظهور صنعت چاپ و تولید کتاب‌های مصور چاپی، که به اقتضای محدودیت های فنی، تصاویر نسخه‌های چاپ سنگی آن دوره، سیاه و سفید با خطوط محیطی بودند، منبع تصویری مناسبی برای کاشیکاران محسوب می‌شد و تعدادی از تصویرگران کتاب‌های چاپ سنگی، از این تصاویر بر روی کاشی استفاده می‌کردند.
تهران در زمان قاجار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و در برخی متون این دوره نیز می‌بینیم که طرح کاشیکاری از تنوع بیشتری برخوردار است و کاربرد آنها نیز علاوه بر امکان مذهبی در مکان‌هایی مانند مدارس، خانه‌های اعیانی، تکایا، مراکز آموزشی و کاخ‌ها نیز دیده می‌شود. هنر کاشیکاری دوره قاجار در تهران چه تطوری داشته است؟
پیوند هنر نقاشی و کاشیکاری در عصر ناصری به اوج خود رسید و تهران، به عنوان مرکز و پایتخت ایران، کاشی کاران و نقاشان و هنرمندان را از گوشه و کنار ایران به خود جذب کرد. کاشی به مثابه بوم نقاشی، جایگاه بروز ذوق و هنر نقاشان و کاشیکارانی شد که صادقانه و خلاقانه داستان‌های ادبی، روایات مقدس مذهبی، قصه‌های عامیانه، اتفاقات روزمره و موضوعات مورد علاقه مردم را جاودانه کردند و در این میان تهران به عنوان بازاری گرم و پر رونق برای عرضه هنر بر طالبان و مشتاقان، مرکزی برای تجمع این هنرمندان و هنرشان به شمار می‌رفت. بر این اساس توجه به هنر کاشیکاری قاجاری به عنوان سبکی متنوع و خاص، نشان‌دهنده ابعاد گوناگون هویت و تاریخ و فرهنگ ایران بوده و به طور کلی نقش هنر در جاودانگی هویت ایرانی را بازگو می‌کند. اما اکنون تهران قدیم، تهران با خاطره، تهران سراسر یادگار، با گسترش پایتخت، متاسفانه ماهیت و اصالت‌های گذشته‌اش را به فراموشی سپرده است.
در عصر قاجار نقاشی و نگارگری ایران تاثیر فراوانی از هنر و نقاشی اروپایی پذیرفت. با توسعه روابط و تجارت با سایر کشورهای خارجی و ورود هرچه بیشتر نقاشی ها، باسمه ها، کارت پستال‌ها، اسکناس و تمبرو دیگر مصنوعات منقوش اروپایی، نقوش طبیعت‌گرایانه، نظر هنرمندان آن دوره را به خود جلب کرد و جنبش فرنگی‌سازی گسترش یافت. همچنین آثار نقاشان اروپایی که به عنوان منبعی جهت آموزش هنرجویان آن زمان استفاده می شداز عوامل تاثیرگذار بر تصویرها و نقش های کاشی بودند. به هر روی سال‌ها از حیات سلسله قاجار با ویژگی‌ها و متعلقات زمان خود گذشته است و آنچه به ما رسیده جریان پیوسته و مداوم زندگی و هنر و فرهنگ نیاکان ماست. حفظ و نگهداری از میراث به جای مانده از گذشتگان این شهر، حفظ هویت و موجودیت شهر تهران به عنوان پایتخت ایران و فرهنگ و تمدنی چند هزار ساله است و تداوم حیات و زندگی این شهر در گرو میراث داری صحیح و سپردن آن به آیندگان است.
«طهران در قاب کاشی» کتابی است تصویری و مرجع که به معرفی کاشی‌های دوره قاجار در تهران می‌پردازد. از مراحل پژوهش و تحقیق درباره این کتاب بگویید؟
این کتاب بعد از حدود سه سال تحقیق و پژوهش و شناسایی و عکاسی از بناها و کاشی‌های موجود در آن، با توجه به پیشینه و هویت تاریخی و فرهنگی تهران قدیم به عنوان کانون و هسته اصلی گسترش شهر تهران انجام شد و سعی بر این بود تا تحولات هنر کاشیکاری دوره قاجار و ورود ادبیات، نقاشی، اساطیر ایرانی، آیین‌ها و مراسم، شخصیت‌ها و موضوعات روزمره و اجتماعی در کاشی‌نگاری این دوره، در قالب کتابی تصویری و مرجع، در اختیار اساتید، دانشجویان، هنرمندان و علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر اسلامی و ایرانی قرار گیرد.
طرح اولیه‌ای مبنی بر ضرورت انجام کار، مراحل انجام کار، زمانبندی و... تهیه شد. تحقیق و پژوهش به مدت دو سال در مراحل زیر انجام شد: شناسایی اماکن تاریخی (کتابخانه‌ای و میدانی): ابنیه، موزه‌ها، خیابان‌ها و گذرها، مساجد، کلیسا و کنیسه، سقاخانه، امامزاده‌ها و اماکن متبرکه، حمام، خانقاه، مراکز فرهنگی دولتی و خصوصی و... اخذ مجوز و هماهنگی‌های لازم: ورود به اماکن و بازدید-عکاسی-استفاده ازکتابخانه ها و مراکز اسناد، تهیه شناسنامه عکس‌ها برای دسترسی آسان‌تر و همچنین مستندنگاری تصاویر، شناسنامه عکس‌ها شامل موضوع اندازه نوع و مکان است. اندازه‌گیری ابعاد کاشی‌ها، مقایسه کاشی‌ها با یکدیگر برای شناسایی، جداسازی و دسته‌بندی بر اساس موضوعات و نقوش.
با در نظر گرفتن ضرورت توجه به هنر کاشیکاری دوره قاجار و کاربرد فراوان آن در زمینه‌های مختلف، مراحل و روش شکل‌گیری این کتاب چگونه پیش رفت؟
سیر مطالعاتی و پژوهشی شامل مطالعات تاریخی اجتماعی( ادوار مختلف تاریخی ، پیش از اسلام و بعداز اسلام)، مطالعات هنری(هنر، معماری، نقاشی، سفالگری، تزئینات، کاشیکاری و ...)، مطالعه و پژوهش تخصصی پیرامون دوره قاجار از منظر تاریخی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری، (مشخصات تاریخی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و هنری دوره قاجار،تاثیرات مسائل مختلف داخلی و خارجی بر روی هنر قاجار، تاثیر هنر و معماری ادوار گذشته بر روی دوره قاجار، جنبه های مختلف هنر در دوره قاجار)
تحقیقات کتابخانه‌ای شامل بررسی و مطالعه کتب داخلی و کتب خارجی، مقالات داخلی و خارجی، روزنامه و نشریات قدیمی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر، مرکز اسناد کاخ موزه گلستان، کتابخانه و مرکز اسناد موزه ملک، کتابخانه و مرکز اسناد انجمن مفاخر ایران،کتابخانه و مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، کتابخانه و مرکز اسناد ملی ایران، سازمان اوقاف و امور خیریه، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، بررسی نقشه‌های قدیمی، بررسی اسناد، بررسی اسناد تصویری( عکس و فیلم)، مرکز اسناد تصویری و آلبوم خانه کاخ گلستان، موسسه مطالعات تاریخ معاصر، آرشیو عکس مجموعه‌داران شخصی
تحقیقات میدانی شامل صحبت با کارشناسان و اساتید، اهالی محلات، بازدید از خانه های تاریخی، موزه‌ها، مجموعه‌های خصوصی، اماکن مذهبی، فضاهای فرهنگی، آرامستان‌ها و بررسی شناسنامه‌های ثبتی.
عکاسی از کاشی‌های موجود در اماکن مورد شناسایی که شامل
شرایط نامناسب محیط عکاسی: به دلیل قدیمی و فرسوده بودن اماکن مانده از دوره قاجار، کاربری نامناسب، مالکیت شخصی، عدم امنیت محیط، خطر تخریب بنا و غیره، شرایط بسیار نامناسبی عکاسی وجود داشت و کار عکاسی را بسیار دشوار می‌کرد.
عکس‌هایی برای اولین بار: با توجه به تنوع اماکن شناسایی شده و عدم دسترسی آسان جهت بازدید و عکاسی، از تعداد زیادی از کاشی‌ها برای اولین بار عکسبرداری شده و در یک مجموعه گردآوری و در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
محدودیت استفاده از تجهیزات برای عکاسی: بنا بر محدودیت‌های موجود در برخی از اماکن از قبیل موزه‌ها و امامزاده‌ها درعدم استفاده از فلاش و همچنین نبود نور مناسب برای عکاسی و محدودیت در استفاده از تجهیزات عکاسی از جمله مشکلات موجود در عکاسی این پروژه بود.
مجوزهای عکاسی: برای ورود به اماکن و عکاسی، نیاز به هماهنگی با سازمان‌های دولتی و خصوصی و اخذ مجوز بوده که در بسیاری از موارد با توجه به داشتن مجوز مربوطه، از عکاسی ممانعت به عمل آمده است که باعث صرف زمان بیشتر برای هماهنگی‌های مجدد شده است.
محدودیت زمانی برای عکاسی: متاسفانه با توجه به داشتن مجوز لازم جهت عکاسی، محدودیت زمانی زیادی برای عکاسی تعیین می‌شد که باعث افزایش فشار کاری عکاسان بوده است.
در ادامه نمونه‌هایی از کاشیکاری‌های دوره قاجار را ببینید:
نظر شما