به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در بوشهر، ماه رمضان در بوشهر، هر ساله همراه است با آداب و رسوم خاص مردمان این دیار. آنها علاوه بر ادای فرایض و مستحبات دینی، آیین‌ها و رسوم بومی متعددی دارند که در ایام این ماه مبارک متجلی می‌شوند.

از جمله این رسوم می‌توان به سنت‌هایی مانند دُم دُم سحری، آبی بنوش، عید تهلو و... اشاره کرد که ریشه در باورها و سنت‌های کهن جنوب دارند. بیشتر این رسوم هنوز در این منطقه به‌ویژه در شهرهای کوچک و روستاها باقی مانده است. در مجموع، ماه مبارک رمضان در میان اهالی بوشهر دارای جایگاه بسیار ممتاز و آیین‌های ارزشمندی است؛ آئین‌هایی که بسیاری‌شان امروزه از سوی پژوهشگران حوزه فرهنگ عامه و شفاهی استان، مکتوب شده‌اند تا گَرد کهنگی و فراموشی بر آن‌ها ننشیند.

الهه غریب‌زاده، پژوهشگر حوزه میراث ناملموس استان بوشهر در این باره به خبرنگار ایبنا گفت: واژه رمضان از «رَمَض» گرفته شده که به دو معنا است؛ «رَمَض» به معنای بارانی است که در فصل پاییز می‌بارد و سطح زمین را از غبار و آلودگی می‌زداید و از این‌رو به این ماه رمضان می‌گویند که در آن روح و روان از آلودگی‌ها پاک می‌شود. همچنین «رمض» به معنای سنگ و ریگ‌‌های داغ است که بر اثر تابش مستقیم خورشید بر آنها داغ و سوزان شده‌اند؛ یعنی ریشه‌های گناه در این ماه سوزانده می‌شود.

وی ادامه داد: ماه مبارک رمضان، ماه توبه، ماه بخشودگی گناهان، ماه مغفرت، ماه صبر و شکیبایی و آیینه‌ای از پرتو رحمت بیکران الهی است. ماهی که در آن بندگان مخلص خدا، جامه‌ی تن را در دریای عبادت و نیایش پروردگار خویش شسته و دست نیاز خود را به‌سوی درگاه ایزد منّان بلند می‌کنند که تجلی این ستایش را در شب‌زنده‌داری‌های پرفیض قدر شاهد هستیم.

به گفته این پژوهشگر، مردم این سرزمین با دلی گرم از پرتو نور رحمت خداوندی از شب نیمه شعبان به پیشواز این مهمانی رفته و مقدم این ماه را مبارک می‌دارند. رمضان، ماهی که با میلاد امام حسن مجتبی (ع) مقارن است و واقعه تلخ شهادت امام اول شیعیان امیرالمومنین علی (ع) را به همراه دارد و در نهایت امر بعد از یک ماه مهمانی مهربانی‌ها، با عید سعید فطر به پایان می‌رسد؛ عیدی که رهاورد آن بازگشت به ذات پاک و عاری از آلودگی‌های خویشتن است.

غریب‌زاده با بیان اینکه از بُعد مردم‌شناسی نذورات و آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در جای جای کشورمان عطری معنوی داشته است، افزود: همه‌ساله برگزاری این رسوم که هر یک معرّف فرهنگی ناب و اعتقادی راسخ است، فضای شهرها و مناطق این خطه را سرشار از معنویت می‌کند. مراسمی که در عین پیروی از تقویم ۳۰ روزه این ماه خدا با نظم و شوری دل‌انگیز اجرا می‌شوند و گونه‌گونی سنت‌های حسنه پیشواز، سفره‌‌های رنگین افطاری، دید و بازدیدها، دعاها و نذورات رمضانی و جشن عید سعید فطر این مهمانی را به شیوه‌ای کبریایی، دلنشین می‌نماید. رسم دوختن کیسه مراد «كیسه دیبی- ته‌كیسه». در آذربایجان غربی، مراسم کاکولی‌پزون در چهارمحال و بختیاری، مراسم خاصی به‌نام بیست و هفتم و به یُمن مرگ ابن‌ملجم مرادی در خراسان جنوبی، «رمضونی» که رمضان‌خوانی بومی مردم سیستان و بلوچستان، مراسم کاس‌ها در رمضان (ك‍‍اس‍م‌‌س‍‍ا) در لرستان، روزه چند کُتو (روزه پیوندی یا دوکُتُو) در یزد مواردی از این قبیل است.

وی تصریح کرد: آیین‌های ماه رمضان به‌دلیل تقدس و قدمتی که دارد، سی‌ام شهریورماه سال 87 در فهرست ملی میراث ناملموس کشور قرار گرفت، تا همچنان سندی باشد ارزشمند برای تزکیه روح و جسم نسل فرارو و حفظ و پاسداشت این گنجینه الهی.

نویسنده کتاب «میراث جلوه‌ای از تاریخ» در خصوص رسوم ماه مبارک رمضان در بوشهر توضیح داد: در فرهنگ عامه مردم استان بوشهر آداب‌ و رسومی خالصانه و خاص در این ایام وجود داشته و دارد که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده‌ است؛ به‌ گونه‌ای که جزئی از زندگی مردم شده و با وجود صنعتی‌ شدن دنیای امروزی و پیشرفت علم و تکنولوژی هنوز مردم دیندار بوشهر، سنت‌های گذشتگان را که ریشه در عقاید دینی و مذهبی آن‌ها دارد، از دست نداده‌اند و همگام با این سنت دیرینه مراسمی را برگزار می‌کند که نمود آن در سنت «دُم دُم سحری» متبلور می‌‌شود.
 

وی در خصوص سنت «دم دم سحری» بیان کرد: سنت «دُم‌دُم سحری» در تاریخ ایرانی اسلامی که برای بیدار کردن مردم به‌هنگام سحر اجرای می‌شده است، از مناسک ماه رمضان بوده است. در دوران معاصر، شلیک توپ رمضان از بهترین روش‌های اطلاع دادن وقت سحر و افطار، کار سخت و پرهزینه‌ای بود. در دوره ناصری، هزینه‌ها از سوی حاکمان ولایات و با پیروزی انقلاب مشروطه از سوی وزارت داخله تأمین می‌شد. در دوران حکومت احمدشاه، تامین این هزینه‌ها به معضلی برای وزارتخانه‌های داخله، مالیه و جنگ تبدیل شد و هیچ‌ یک هزینه‌های شلیک توپ را نمی‌پذیرفتند. در دوره رضاشاه، شلیک توپ و هزینه‌هایش ابتدا بر عهده ارکان حرب کل قشون و سپس از دی 1310 هجری شمسی بر عهده وزارت داخله قرار گرفت و سامان یافت. به‌مرور این شیوه منسوخ و از رمضان 1319 هجری شمسی عملا انجام نشد و از 1322 هجری شمسی پخش اذان از رادیو ایران، جای شلیک توپ را گرفت. در روزهایی که جنجال‌های شلیک توپ در دیگر ‌جاها مطرح بود و همچنان برنامه رادیویی ویژه ماه رمضان در دل رسانه ملی جای نداشت، اعلام وقت روزه‌داری به شیوه سنتی در این خطه صورت می‌گرفت و بوشهری‌ها سنت «دُم دُم سحری» را همه ساله انجام می‌دادند.

وی با بیان اینکه در حقیقت مردمان بوشهر با آیین «نیمه بَرات» (۱۵ شعبان) به پیشواز ماه رمضان می‌روند، گفت: بدیهی است مردم چند روز از ماه شعبان را روزه می‌گیرند و کسانی که در سال‌های قبل روزه‌های نگرفته دارند، در این ماه به‌ویژه در نیمه دوم ماه روزه می‌گیرند تا به اصطلاح بدهکار نباشند.

غریب‌زاده در خصوص رؤیت هلال ماه در این استان یادآور شد: همه ساله در برخی از مناطق استان مردم خود در پی این هستند که ماه را با چشمان خود ببینند. در این باره آقای رزمی‌نژاد، بومی روستای «لاور» می‌گوید که مردم لاور علاقه‌مند هستند که خود ماه را رؤیت کنند؛ یعنی هر کسی هلال ماه را با چشم خود ببیند، این شعر را می‌خوانند: «ماه و ببین و بگیر/ ماه رو ببین و بخور».

به گفته این پژوهشگر حوزه فرهنگ شفاهی بوشهر، یکی از اعمال سحر در بوشهر، این است که روزه‌داران پیش از اذان صبح این مصرع را می‌خوانند: «ایها الصائمون آب است و تریاک». يعنی ای روزه‌داران! وقت ديگر تنگ است و از خوردن و آشاميدن امساك كنيد. درواقع این مصرع پایان زمان سحری را اعلام می‌کند.

وی با بیان اینکه آیین گِره‌گشو (در 15 ماه رمضان بندر ریگ) دیگر آیینی است که در ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود، افزود: در این آیین بعد از افطار کودکان به‌صورت دسته‌جمعی به در خانه‌هایی می‌روند که کودک تازه متولد شده‌ای دارند و از صاحبخانه طلب گِره‌گشو می‌کنند. صاحبخانه نیز با مواد خوراکی از قبیل آجیل، خوراکی و شیرینی از آنها پذیرایی می‌کند و در کیسه آنها می‌ریزد.
 

غریب‎زاده به سنت مُقابله اشاره کرد که به مدت ۳۰ شب از اول ماه مبارک رمضان در این استان اجرا می‌شود، گفت: سنت قرآن‌خوانی یا همان مقابله، سنتی است که در مساجد مردم در مقابل هم می‌نشنند و قرآن می‌خوانند.

به گفته وی، آیین‌های دعاخوانی در شب‌های احیا، قرائت دعای جوشن کبیر (الغُوث، الغُوث...)، رسم افطاری دادن،  آیین شب 19 و 21 ماه رمضان (پوشیدن لباس مشکی و عزاداری برای امیرالمومنین (ع) همراه با سنج و دمام)، آیین شب دعاخوانی 27 ماه رمضان. افطاری و غذاهای بومی (کُماچ ، گلاب و نبات، رنگینک، فِرنی، گِرده محلی، زولبیا، حلوا انگشت‌پیچ، آش بوشهری و...) و... از دیگر رسومی است که در بوشهر همزمان با ماه مبارک رمضان اجرا می‌شود.
 

به گفته این پژوهشگر حوزه فرهنگ شفاهی، «آبی بنوش» در بندر ریگ یکی از سنت‌هایی است که در ایام ماه مبارک رمضان در این منطقه اجرا می‌شود که در این آیین، روزه‌داران پس از نوشیدن آب می‌گویند: «آبى بنوش و لعنت حق بر یزید کن/ جانم فداى مرقد شاه شهید کن‌».

غریب‌زاده در ادامه به مراسمی که در روز عید فطر در این منطقه برگزار می‌شود، اشاره کرد و گفت: در استان بوشهر در روز عید، نماز عید فطر را برپا می‌دارند و فطریه خود را (سَرروزه دادن به فقرا در شب عید فطر، سرروزه شامل جو يا گندم يا خرما يا آرد و يا پول است) به نیازمندان و یتیمان می‌دهند.

وی همچنین درباره عید تَهلو یا عید تَلخکی که همزمان با عید فطر در استان بوشهر اجرا می‌شود، تصریح کرد: معمولا هر فردی که از دنیا می‌رود، پس از برگزاری مراسم فاتحه شامل هفته و چهل روزه و سالگرد آن، در عید فطر آینده نیز مجلس دیگری برای وی برگزار می‌کنند که به عید تَهلو (تلخ) معروف است؛ یعنی عیدی که برای خانواده متوفی در آن سال به تلخی می‌گذرد. این مجلس برعکس سایر مراسم دیگر به‌طور مختصر تشکیل می‌شود. بدین صورت که پس از پایان نماز عید کلیه افراد محل به خانه بازماندگان متوفی می‌روند و با خوردن شربت (اگر تابستان باشد) و چای و شیرینی (به‌منظور رسیدن خیرات) و پس از آن خواندن فاتحه، به خانه دیگری که او هم «عید تلخ» دارد، روانه می‌شوند. آن‌گاه برای همان منظور به محلات دیگر روی می‌آورند و انجام این کار نیز می‌بایست تا قبل از ظهر صورت بگیرد. تشکیل مجلس «عید تهلو» برای هر خانواده‌ای که عزیزی را از دست داده، الزامی است.

غریب‌زاده در پایان یادآور شد: اگر کسی یک روز بعد از عید فطر و حتی در عصر همان روز درگذرد، در عید فطر سال آینده برای او مجلس عیدی می‌گیرند. چنانچه مرگ درگذشته دو روز قبل از عید باشد، با گذشت دو روز دیگر که عید فرا می‌رسد، به تشکیل مجلس عید تهلو اقدام می‌کنند و از اینکه هنوز هفته و چهل روزه او نرسیده است، هیچ اشکالی در کار نمی‌بینند. در روز عید تَهلو یا عید تَلخکی همچنین آشنایان نزدیک به خانواده متوفی لباس سفید و حنا را به‌عنوان هدیه می‌برند و به‌اصطلاح از خانواده متوفی می‌خواهند که رخت عزا را بیرون آورد که از پند درآمدن هم گویند. البته تبریک عید گفته نمی‌شود.