به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در آذربایجان‌شرقی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله حدود سال ۶۴۸ قمری (۶۲۹ خورشیدی) در همدان و در یک خانواده پزشک یهودی متولد شد. نیای بزرگ او «موفق‌الدوله علی» یک عطار یهودی بود. در زمان حکومت مغول‌ها در ایران، سه سال پس از به قدرت رسیدن غازان‌خان، در سال ۶۹۴ قمری (۶۷۴ خورشیدی) وزیر اعظم دربار خواجه صدرالدین زنجانی به دستور غازان‌خان به قتل می‌رسد و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعیلیه زندگی می‌کرد، وزیر اعظم غازان خان شد و خدمات بسیاری در منطقه آذربایجان انجام داد. بنای ربع رشیدی از جمله یادگارهای این اندیشمند مسلمان است که بعد از قتل وی بر اثر اختلافات سیاسی در سال ۷۱۸ هجری قمری، ربع رشیدی، غارت و ویران شد.
 
ساخت ربع رشیدی از نظر معماری مانند شهری کوچک است که مدرسه، مسجد، کتابخانه، مهمانسرا، حمام، دارالایتام، بیمارستان و… داشته است و خواجه رشیدالدین برای تأمین هزینه‌های ربع رشیدی املاک بسیاری را در نقاط مختلف ایران، افغانستان، گرجستان و… وقف ربع رشیدی کرد.

خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی تألیفات بسیاری دارد که برخی از آن‌ها تصحیح و چاپ شده ‌اند و برخی دیگر هم به حالت نسخه خطی باقی‌ مانده‌ است. از جمله این تألیفات می‌توان به جامع‌التواریخ، الاحیاء و الاثار، توضیحات، مفتاح‌التفاسیر، الرساله السلطانیه، لطائف الحقایق و بیان الحقائق اشاره کرد.
 
علیرغم خدمات ارزنده‌ای این اندیشمند برجسته دینی، باید اذعان کرد شخصیت و خدمات وی چنان‌که باید و شاید شناخته نشده است. برگزاری نخستین همایش بین‌المللی خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی در تبریز به‌عنوان نخستین شهر دانشگاهی کشور، روزنه امیدی برای شناساندن وی و به‌نوعی ادای دین به این شخصیت برجسته علمی و فلسفی به شمار می‌رود.
 
دبیر علمی «نخستین همایش بین‌المللی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی» (با محوریت وقف و علم الأدیان)، در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، هدف از برگزاری این همایش را در وهله نخست شناخت اندیشه‌های این عالم قرن هفتم عنوان کرد.
 
احمد مرتاضی گفت: واضح است که خواجه رشیدالدین با طرح پرسش‌های فلسفی و دارا بودن اندیشه‌های فلسفی، دینی، کلامی، تفسیر و اخلاق بخش غیر قابل انکاری از مباحث فلسفی قرن هفتم را به خود اختصاص داده است.

 
وی با تاکید بر اینکه رنگ و بوی فلسفی رشید الدین حتی در تفسیر آیات قرآن نیز دیده می‌شود، به ذکر نمونه‌هایی از دیدگاه‌های سایر اندیشمندان در مورد این شخصیت پرداخت و افزود: ابن حجر عسقلانی عالم قرن هفتم و هشتم هجری در جمله‌ای گفته است: فضل‌الله همدانی در تفسیر قرآن دارای شیوه فلاسفه است. همچنین ابو اسحاق شیرازی شافعی عالم قرن هفتم در صفحه 23 کتاب «ابتداء دولت مغول» این قضیه را مطرح می‌کند که چطور خواجه رشیدالدین به لحاظ مذهبی، شافعی‌مذهب و از نظر فکری یک فیلسوف است. سیدحسین نصر، فیلسوف و نبیره شیخ فضل‌الله نوری نیز در سال 1350 بیان می‌کند که کلام این عالم رنگ و بوی فلسفی دارد.
 
مرتاضی ادامه داد: کتاب‌هایی که از فضل‌الله همدانی به جای مانده است، سرشار از مباحث دینی و کلامی است. اما بارزترین وجه این عالم را باید در تلاش وی برای تطبیق این مبحث در رساله‌های فلسفی وی جست‌وجو کرد. در واقع وی را باید پرچمدار تقریب و آشتی بین ادیان و شاخه‌های مختلف علوم اسلامی دانست. از دیدگاه رشیدالدین فضل‌الله، هدف علوم اسلامی یک چیز است و آن خداست و در باقی امور گرچه اختلافاتی است، اما مهم اصل باور و اعتقاد به خدا است. او به‌راستی بهترین منبع برای بررسی تطبیقی ادیان در ایران و حتی کشورهای هند و چین است.
 
وی در پاسخ به این سوال که چرا با وجود چنین اندیشه‌هایی فضل‌الله همدانی چهره‌ای ناشناخته در حوزه فلسفه باقی مانده است، اظهار می‌کند: سه عامل در این زمینه مطرح است؛ نخست اینکه خواجه رشیدالدین علیرغم پرداختن به مباحث فلسفی، هیچ‌گاه به تئوری سازی روی نیاورد. به عبارتی او یک مکتب‌ساز نبود، او را باید یک عالم میان رشته‌ای و مکتب‌گریز دانست. دومین مساله که اصلی‌ترین دلیل هم است، یهودی بودن خواجه رشیدالدین است، گرچه او بعدها مسلمان شده است، اما به دلیل داشتن پیشینه یهودی هرگاه اظهار نظر فلسفی یا عقلانی از سوی او مطرح می‌شد، با برچسب ملحد بودن و کفر مواجه می‌شد. این را حتی در اندیشه‌های قطب‌الدین شیرازی فیلسوف هم عصر رشیدالدین هم می‌توان دید که بارها به کنایه یهودی بودن وی را مطرح کرده است. سومین مورد نیز این است که در اصل خود فضل‌الله تمایلی نداشت به عنوان یک فیلسوف، متکلم، عارف یا صوفی صرف شناخته شود. او به شاخه‌های مختلف علمی علاقه داشت و عالمی میان‌رشته‌ای محسوب می‌شود.

دبیر علمی نخستین همایش بین‌المللی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی با اذعان بر مکتب‌گریزی خواجه فضل‌الله گفت: وی در هنگام تدوین وقف نامه ربع رشیدی در صفحه 173 مشخص می‌کند که باید 10 نفر از اساتید، مفسران و فقیدان در ربع رشیدی استخدام شوند، اما شرط می‌گذارد که هیچ یک از این افراد نباید قبلا فلسفه خوانده باشند. دلیلش هم این است که وی معتقد بود فلسفه‌خوانی انسان را گستاخ می‌کند، فرد خودش را بالاتر از همه می‌بیند و در کل اندیشه‌های فلسفی منجر به خطا می‌شوند.
 
وی در ادامه در تشریح محورهای همایش گفت: در چهار محور شامل اندیشه‌های علمی خواجه رشیدالدین، احیای مجموعه تاریخی ربع رشیدی و اداره موقوفات آن، علم الادیان در عصر خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و آثار او و دستاوردها و چشم‌انداز بین‌المللی پژوهش‌های میراث فرهنگی ربع رشیدی برگزار می‌شود.
 

 

مرتاضی با بیان اینکه تاکنون نزدیک 60 اثر به دبیرخانه جشنواره ارسال شده است، اظهار کرد: علاوه بر معرفی شخصیت علمی و فسلفی فضل‌الله همدانی، یکی از مباحث مطرح در این همایش ارائه راهکارهای احیاء موقوفات ربع رشیدی است. همانطور که می‌دانید، به دستور وی موقوفات زیادی در بسیاری از شهرهای ایران از جمله یزد و کرمان و حتی خارج از کشور بنا شده بود تا به وسیله آن‌ها برای اداره مجموعه ربع رشیدی کسب درآمد شود، اما بعد از تخریب ربع رشیدی پس از مرگ وی، متاسفانه موقوفات نیز به دست فراموشی سپرده شدند، بنابراین بازشناسی وقفنامه ربع رشیدی و بازشناسی مؤسسات خیریه خواجه رشیدالدین را از مباحث محور دوم این همایش به شمار می‌آیند.