به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ویلیام بیمن خواننده اپرا و انسان‌شناس امریکایی طی سفرهای خود به ایران کتابی با عنوان «سنت‌های اجرایی در ایران» نوشته و در آن سنت‌های نمایش در ایران که ریشه‌های فرهنگی آن به قرن‌ها پیش از ارتباط با غرب مربوط می‌شود را بررسی کرده است. این کتاب در 10 فصل تدوین شده و به جنبه‌های مختلف تئاتر و اجرا در ایران می‌پردازد. بیمن تمام عواملی را که بر فرهنگ ایران تاثیرگذار بوده بررسی کرده است. در واقع کتاب «سنت‌های اجرایی در ایران» از اجراهای فولکلور، عوامل ناسیونالیستی، دینی و سیاسی چون انقلاب ایران و تاثیر آن بر روند شکل‌گیری و تغییر اجراها سخن گفته است و اطلاعاتی جامع به خواننده منتقل می‌کند.

با امیر دلاوری‌مقدم یکی از مترجمان کتاب «سنت‌های اجرایی در ایران» گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.

امیر دلاوری‌مقدم

اگر توضیحی درباره ویلیام بیمن نویسنده «سنت‌های اجرایی در ایران» هست بفرمایید.
پرفسور ویلیام بیمن متخصص خاورمیانه است که سال‌ها در دانشگاه براون و اکنون در دانشگاه مینه سوتا مردم‌شناسی تدریس می‌کند و در مورد نمایش‌های سنتی ایرانی تحقیقات متعددی دارد. این استاد امریکایی سفرهای مختلفی به ایران داشته است و از نزدیک هم برخی سنت‌های نمایشی ایرانی را مطالعه کرده است.

منظور از این سنت‌های اجرایی که در این کتاب به آن پرداخته شده است چیست؟ ایا این سنت‌های اجرایی در ایران با نقاط دیگر جهان متفاوت است؟
هر کشوری سنت‌های اجرایی متفاوتی دارد که قبل از ورود تئاتر با تعریف غربی در آنها متداول و ریشه‌دار بوده‌اند. تعزیه، تقلید، نقالی و بسیاری از سنت‌های اجرایی ایرانی از آن دسته هستند و تمدن‌های بزرگ دیگری همچون هند، چین، ژاپن و به طور کلی تمام ملل سنت‌های اجرایی مخصوص به خود را دارند که در برخی موارد شباهت‌هایی نیز به یکدیگر دارند.

تا چه اندازه این سنت‌ها همچنان ادامه دارد؟ و آیا سنت‌های اجرایی که به آن‌ها پرداخته شده است در انتقال فرهنگ نقش داشته‌اند؟
در ایران سنت‌های اجرایی همچنان ادامه دارند ولی به دلایل مختلف تضعیف شده‌اند. پیدایش رسانه‌های مختلف، سلطه غربی و بسیاری از عوامل دیگر باعث کمرنگ شدن این سنت‌ها شده‌اند. البته باید توجه کرد که این سنت‌ها از منظر دیگری بسیار پرشور ادامه یافته‌اند. شاید به شکل قبلی حضورشان کمرنگ شده است، ولی در شکل‌های دیگر بروز پیدا کرده‌اند. به عنوان مثال بهرام بیضایی استفاده زیادی از تکنیک فاصله‌گذاری موجود در تعزیه در نمایش‌ها و حتی فیلم‌های خود کرده است و یا در نسل نو اصغر دشتی با الهام از شبیه خوانی آثار مدرن متعددی به صحنه برده است. از این منظر مثلا در مورد تعزیه نمی‌توان گفت که تعزیه افول پیدا کرده است، بلکه شکل دیگری یافته است.
 

تعزیه

آیا این سنت‌های اجرایی قبل و بعد از اسلام متفاوت است؟
ریشه‌های سنت‌های اجرایی که مثلا در دوره قاجار می‌بینیم در سنت‌های اجرایی پیش از اسلام است. شباهت‌های زیادی بین آیین سوگ سیاوش در قبل از اسلام با تعزیه وجود دارد؛ یا نمایش‌های کمدی بداهه در آیین‌های شادی بخش قبل از اسلام همچون «میرنوروزی» و« کوسه برنشین» دارد. البته از تاثیر مستقیم این آیین‌ها مدرکی در دست نیست، ولی همه این آیین‌ها و نمایش‌ها، واکنش‌های مشابهی هستند که ایرانی‌ها در طول تاریخ به وقایع متفاوت نشان داده است.

 انقلاب ایران چه تاثیری بر تئاتر و شیوه‌های اجرایی آن داشت؟
درباره ادبیات نمایشی انقلاب اسلامی در وجوه مختلف مضامین، ادبیات تاثیرهای بزرگی گذاشته است. وقایعی مثل جنگ و انقلاب اتفاقات بزرگی هستند که قطعا در هنرهای نمایشی یک کشور تاثیرگذار هستند. اما هنرهای نمایشی نیز تاثیر مهمی در وقوع انقلاب اسلامی گذاشته است. به طور کلی این تاثیر دو طرفه در تمام وقایع ایران از جمله انقلاب اسلامی  انقلاب مشروطه دیده می‌شود.

 ویلیام بیمن تا چه سالی از فرهنگ و تئاتر ایران را در کتاب «سنت‌های اجرایی در ایران» گنجانده است؟
کتاب سنت‌های اجرایی بیش از اینکه یک کتاب تاریخی باشد، یک کتاب تحلیلی است. بنابراین در این کتاب خواننده بیش از اطلاعات تاریخی، تحلیل‌های یک پژوهشگر خارجی را از نمایش‌های سنتی ایرانی می‌بیند. در این کتاب اکثرا به سنت‌های اجرایی پرداخته شده است یعنی بیشتر تا قبل از انقلاب مشروطه یعنی زمانی که تئاتر به تعریف غربی وارد ایران شد. 
 

نمایش روحوضی یا سیاه بازی

نویسنده در جایی از کتاب نویسنده اشاره می‌کند که تئاتر محصول وارداتی به خاور میانه نیست و چه بسا روی تئاتر غرب به ویژه کمدی هم موثر بود. در این رابطه توضیح دهید.
بله هنرهای نمایشی سنتی قبل از ورود تئاتر در خاورمیانه و از جمله ایران وجود داشت. ریشه‌های باستانی سنت‌های اجرایی ایران را که صحبت کردیم ولی کمی جلوتر در مورد نمایش‌های کمدی و تقلید نیز، دلقک‌ها در دربار شاهان همواره نمایش‌های کوتاه بداهه اجرا می‌کردند. در دربار شاه عباس صفوی مدت‌ها قبل از ورود تئاتر غربی به ایران، کل عنایت  دلقک شاه عباس با گروهش نمایش‌های کوتاه کمدی اجرا می‌کرد و  با این کار حتی باعث تغییر برخی دستورهای شاه عباس می‌شد.

 نویسنده در این اثر صرفا به سنت‌های اجرایی ایران و تئاتر نمی‌پردازد بلکه به آداب و رسوم و فرهنگ ایرانی هم اشاراتی دارد و یکی از فصول کتاب با عنوان «سنت‌ها و آداب فولکلور؛ پایه‌ای برای اجراهای سنتی» به همین امر اختصاص دارد. چرا آداب و سنن ایرانی را پایه‌ای برای اجرای سنتی می‌داند؟ ارتباط بین دو در چیست؟
 بسیاری از آداب و سنن عامیانه، اشعار و داستان‌های فولکلور و آداب باستانی اساسی برای خلق نمایش‌های سنتی بوده‌اند. در این بخش بیمن به قهوه خانه‌ها، جشن‌های مهم ایرانی مثل نوروز و چهارشنبه سوری و اشعار عامیانه اشاره می‌کند و از هر کدام از آنها مثال‌هایی می‌آورد.
 

آن گونه که من متوجه شدم پروفسور بیمن در این کتاب رابطه‌ بین نمادگرایی و ساختار این نمایش‌ها و فرهنگ ایرانی را نشان می‌دهد. درست می‌گویم؟
به طور کلی من فکر می کنم جان کلام این کتاب این است که می‌توان با رویکرد مطالعات اجرا نمایش‌های سنتی ایران را بررسی کرد و نمایش سنتی ایران را نه مثل یک متن بلکه مثل یک رفتار پویا و دائما تغییر یابنده یافت و اینگونه برداشت درست‌تری از فرهنگ ایرانی به دست آورد.

امیدوارم ترجمه این کتاب حرف اصلی آن را منتقل کرده باشد و منشا پژوهش‌های بیشتری در حوزه نمایش‌های ایرانی شود.
 
انتشارات افراز کتاب «سنت‌های اجرایی در ایران» اثر ویلیام بیمن را با ترجمه امیر نجفی، زهرا مشکانی و امیر دلاوری‌مقدم را در 316 صفحه، با شمارگان 300 نسخه و با قیمت 66000 تومان منتشر کرده است.