به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، متاسفانه شیوع بیماری و ویروس کرونا جامعه ایران را از حضور یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های فرهنگی‌‌اش محروم کرد. حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی که عمری را در جهت اعتلای فرهنگ در ایران و جهان اسلام صرف کرده بود، صبح پنجشنبه هشتم اسفند ۱۳۹۸، به دیدار حق شتافت.

زنده‌یاد خسروشاهی چه در عرصه عمل و چه در عرصه نگارش مشی اعتدالی داشت. او محضر درس بسیاری از علمای بزرگ شیعه را درک کرد و همچنین با سفرهای متعدد به کشورهای منطقه با علما و دانشمندان و همچنین مصلحان اجتماعی جهان اسلام ارتباط گرفت. پس از پیروزی انقلاب نیز در حوزه دیپلماسی سفیر و مبلغ مهمی برای انقلاب اسلامی ایران شد و در این راه نیز هیچگاه مشی اعتدلال را فراموش نکرد.

در عرصه تاریخ‌نگاری و تاریخ پژوهی نیز مرحوم خسروشاهی هیچ ملاحظه‌ای را سد راه قلمش برای بیان حقیقت نکرد و تاریخ‌نگاری شجاع بود. به همین دلیل هم آثار او در حوزه‌های مختلف تاریخ، از تاریخ تحلیلی گرفته تا تاریخ شفاهی و همچنین تحلیل جنبش‌های اسلام سیاسی، شناخت روشن و دقیقی را به مخاطبان ارائه می‌کند. آثار او پرشمار است و احتمالا عموم مخاطبان این گفت‌وگو با آنها آشنا هستند. کسانی هم که از این آثار بی‌خبرند می‌توانند به صفحات آثار زنده‌یاد خسروشاهی در خانه کتاب به این نشانی مراجعه کرده و فایل pdf نخستین مقدمه و فهرست کتاب‌ها را نیز ببینند.

به مناسبت درگذشت زنده‌یاد خسروشاهی با علی ططری که سال‌ها با او مراوده علمی داشته است، به گفت‌وگو نشستیم. ططری دارای مدرک دکتری تاریخ است و هم‌اکنون ضمن تدریس در دانشگاه‌ها مدیریت مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و مرکز پژوهش کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی را بر عهده دارد.

«نظام اداری – مالی و نهادینه شدن نخستین مجلس شورای ملی»، «اتاق تجارت تهران: نگاهی گذرا به یکصد و سی و سه سال تاریخچه تاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران»، «نگاهی به ساختار و کارکرد مجلس شورای ملی (دوره‌های بیست و یکم و بیست و دوم)‏»، «تحولات غرب آذربایجان به روایت اسناد مجلس شورای ملی دوره‌های سوم تا پنجم»، «آخوند خراسانی به روایت اسناد» و... از جمله تالیفات و پژوهش‌های منتشر شده ططری است.

دو دهه زمان برای تدوین اسناد سیدجمال الدین اسدآبادی صرف کرد
ططری درباره روش کاری و آثار زنده‌یاد خسروشاهی به ایبنا گفت: برای اینکه بهتر به موضوع بپردازیم، بحث را روی دو پژوهش مهم مرحوم خسروشاهی بگذاریم. او عمر خود را صرف نگارش کتاب سیدجمال الدین اسدآبادی کرد و زمان زیادی برای تدوین آن گذاشت. همین موضوع هم در حقیقت عامل دوستی و نزدیکی من به مرحوم استاد خسروشاهی بود. در حوالی سال‌های ۸۴ و ۸۵ که من در آرشیو مجلس بودم و به طور کل در زمینه پژوهش‌های اسنادی فعالیت داشتم، در جلسات و نشست‌هایی که در خدمت ایشان بودیم، بارها پیگیری و گوشزد کردند که اگر در هر آرشیوی به اسناد سیدجمال الدین اسدآبادی برخوردید به من یاری برسانید تا بتوانم این اسناد را بازیابی کنم.

وی افزود: ارتباط ما از این نقطه شکل گرفت و تا امسال یعنی در زمان وفاتشان ادامه یافت. زنده یاد خسروشاهی دو دهه به طور مستقیم مشغول جمع آوری اسناد سیدجمال و تدوین آن مجموعه بود. به هر حال او تحصیلات آکادمیک در زمینه تاریخ نداشت اما نقش یک پژوهشگر تاریخ را به درستی ایفا کرد. ببینید در تعریف تاریخ ذکر شده که همه اتفاقات حاصل یک علت و معلول است، در تاریخ‌نگاری هم بر این نکته تاکید شده که باید با مستندات حرف زد. در آثاری که من از زنده‌یاد خسروشاهی خوانده‌ام این موارد به طور کامل در آنها رعایت شده است.

اهتمام جدی به مستند کردن خاطراتش داشت
این مورخ و مدرس تاریخ در بخش دیگری از سخنان خود به کتاب‌های خاطرات زنده‌یاد خسروشاهی درباره وقایع و شخصیت‌های مختلف اشاره کرد و گفت: در زمینه خاطره نگاری بویژه خاطرات مرحوم خسروشاهی درباره امام موسی صدر مهم است که در کتاب «حدیث روزگار» گردآوری شده است. در این کتاب او همه اتفاقات پیرامونی را با ذکر سندهایش روایت کرده است. این ویژگی مهم کتاب «حدیث روزگار» است. ببینید در کتاب‌ها و منابع تاریخ شفاهی اگر از اسناد استفاده شود، کار نهایی بهتر و علمی‌تر خواهد شد، اما اگر راوی یا مورخ مستنداتی ارائه داد، این دلیلی بر نقص کار او نیست.

وی افزود: در تاریخ‌نگاری شفاهی از افرادی که از یک حادثه یا اتفاق یا از یک شخصیت خاطراتی دارند، به ثبت و ضبط آنها می‌شود. لازم نیست برای هر روایتی به راوی بگوییم که سندش چیست، ممکن است صرفا او تنها شاهد آن اتفاق باشد. اما در کتاب «حدیث روزگار» اسناد و مکاتبات جملگی درج شده و در دسترس مخاطب قرار گرفته است.

حافظه مرحوم خسروشاهی بسیار قوی بود
مدیر مرکز پژوهش کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در بخش دیگری از این گفت‌وگو به حافظه قوی و دقیق مرحوم خسروشاهی اشاره کرد و ادامه داد: مرحوم استاد خسروشاهی بسیار مطالعه می‌کرد. همچنین من ذهن او را نسبت به مسائل بسیار فعال و پویا دیدم. او حافظه‌ای قوی و دقیق داشت و در طول سالیان عمر به حافظه‌اش خللی وارد نیامد. خاطرات را با جزییات نقل می‌کرد و این برای مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی بسیار غنیمت است.

ططری ادامه داد: بنابراین کتاب «حدیث روزگار» با معیارها و آنچه در تعریف تاریخ شفاهی مورد پذیرش همگان است، همخوانی دارد. می‌توان گفت که میانگین‌ها و ترازهایی وجود دارد که در آثار زنده‌یاد خسروشاهی رعایت شده‌اند. این موارد اگر در کنار دیگر ویژگی‌های شخصیتی او بگذاریم، به چرایی برجستگی آثار تاریخی‌اش خواهیم رسید. استاد خسروشاهی به زبان‌های انگلیسی، ترکی استانبولی، ایتالیایی و عربی تسلط داشت و همچنین آشنایی‌اش با انواع علوم و حکمت اسلامی از ایشان چهره‌ای خاص و یکه ساخته بود.

نویسنده کتاب «آخوند خراسانی به روایت اسناد» اضافه کرد: مرحوم خسروشاهی در فلسفه از شاگردان علامه طباطبایی بود و برخی علوم را نیز نزد آیت الله شریعتمداری خواند. او از ابتدا دست به قلم بود و در مدیریت نشریه مکتب اسلام و نگارش مقالات آن فعالیت داشت. «مکتب اسلام» نشریه مشهوری در دهه ۴۰ بود و تیراژ حیرت انگیز صد هزار نسخه، بدون برگشت، را داشت.

ططری به اهل قلم بودن خاندان زنده‌یاد خسروشاهی نیز اشاره کرد: او در خانواده و خاندانی با سابقه در خدمت به اسلام رشد و نمو کرد. پدر ایشان صاحب رساله و صاحب تالیفات بودند. اجداد او نیز همگی دست به قلم بوده‌اند. به طور کل محیط تبریز در تاریخ معاصر ایران اهمیت دارد. تبریز به عنوان یک شهر علم پرور و تاثیرگذار در تاریخ معاصر قلمداد می‌شود و برخی از مهم‌ترین مورخان ما نیز در تبریز بروز و ظهور پیدا کرده‌اند. این موارد همگی در شکل‌گیری قلم یک نویسنده و یک مورخ تاثیرگذار است.

نویسنده کتاب «نظام اداری ـ مالی و نهادینه شدن نخستین مجلس شورای ملی» در ادامه کتاب‌های خاطره نگاری و تاریخ شفاهی مرحوم خسروشاهی را قابل توجه خواند و گفت: یکبار دیگر تاکید می‌کنم که آثار استاد خسروشاهی در حوزه تاریخ شفاهی با استانداردهای روز آن همسو و همخوان است. به دلیل ارزشمند بودن خاطرات ایشان، وقتی سال گذشته از من دعوت شد تا در جلسه نقد و بررسی کتاب «حدیث روزگار» در خانه کتاب حضور پیدا کنم، پذیرفتم و حضور پیدا کردم.

دقت در سوژه یابی و دیگر ویژگی‌های آثار زنده‌یاد خسروشاهی
ططری در بخش دیگری از این گفت‌وگو به سوژه یابی موفق مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین خسروشاهی اشاره کرد و ادامه داد: این شم سوژه یابی دقیق باعث شد که او در تاریخ نگاری روی کسانی مانند سید جمال الدین اسدآبادی و امام موسی صدر دست بگذارد که هنوز هم بحث‌های زیادی روی شخصیت آنها صورت می‌گیرد. این شخصیت‌ها تاثیرگذار بودند و در عین حال هنوز ابهامات زیادی پیرامون زندگی آنها وجود دارد. با وجود کثرت تالیفات و پژوهش‌ها درباره این شخصیت‌ها بازهم می‌توان در حال و آینده به این شخصیت‌ها پرداخت و درباره آنها نوشت.

وی افزود: همراه با سوژه یابی دقیق، دایره فعالیت‌های خسروشاهی هم بسیار وسیع بود و حوزه‌های مختلفی چون تاریخ، تفسیر، سیره نگاری، نهج البلاغه و... را دربر می‌گرفت. در هر صورت نمی‌توان گفت کسانی که کثرت تالیفات دارند، در همه حوزه‌ها کارشان را به حد ایده‌آل علمی انجام داده‌اند. با اینحال او در کار خود اعجوبه بود و در کنار نزدیک به ۸۰ تالیف و نگارش مقالات متعدد، پس از انقلاب نیز در روزنامه اطلاعات یک ستون اختصاصی داشت و مدام می‌نوشت.

ططری درباره دیگر ویژگی‌های آثار زنده‌یاد خسروشاهی گفت: به دلیل مرام و مسلکی که داشت در تالیفات تاریخی‌اش به اعتدلال و همچنین ریزبینی و دقت شهره شد و این ویژگی در آثار او مهم است. در آثار تاریخی و غیرتاریخی‌اش همه به ریزبینی و دقت این مورخ برجسته اشاره کرده‌اند. حریت استادانش یعنی امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت الله بروجردی و آیت الله شریعتمداری را داشت. اجازاتی از آیت الله خوئی داشت و این مرجع مشهور به هرکسی اجازه نقل حدیث را نمی‌داد. با بسیاری از بزرگان حوزه همدرس بود و استادانش همه از علمای طراز اول شیعه بودند و همه روی علم و تحقیق و خدمت به اسلام تاکید داشتند. ایشان نه تنها از مشی اعتدلال و حریت در تاریخ‌نگاری خارج نشد که حتی هیچگاه به علمای دیگر حوزه‌های علمی و دانشی نیز حمله نکرد.

نقدپذیر بود و سعی داشت از دانش‌های روز باخبر شود
مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود شخصیت زنده یاد خسروشاهی را به مثابه یک الگو معرفی کرد و گفت: تحمل آقای خسروشاهی در زمینه نقد و انتقاد هم بسیار بالا بود و متوجه شدم که این یکی از ویژگی‌های شخصیتی ایشان است. در جلساتی که برای نقد آثارش برپا می‌شد با توجه به اینکه من با ایشان حدود ۴۰ سال اختلاف سنی داشتم، اما به نقدها کاملا گوش می‌داد و روی آنها تامل می‌کرد.

وی افزود: رابطه‌اش با نسل جوان و پژوهشگران چند نسل پس از خود بسیار خوب بود و با آنها برخوردی توام با احترام و اکرام داشت. ما این ویژگی شخصیتی را کمتر دیده و تجربه کرده‌ بودیم. کمتر پیش می‌آید که شخصیتی با این سابقه علمی، خانوادگی و سیاسی، برخوردی احترام آمیز با نسل جوان داشته باشد و همین باعث شده بود تا ما جذب شخصیت مرحوم خسروشاهی شویم.

ططری اضافه کرد: باید اشاره کنم که زنده‌یاد خسروشاهی در نشست‌ها و همایش‌های علمی نیز حضورفعالی داشت. علیرغم اینکه منزلشان قم بود، اما در نشست‌هایی مختلفی که در تهران برپا می‌شد، مدام شرکت می‌کرد و حضوری پررنگ داشت. دلیل این حضور هم این بود که می‌خواست از علوم روز دور نباشد و مدام دانشش را به روز کند.