ـ در ابتدا راجع به شیوه جمع‌آوری این مقالات و منابع‌تان در این کار بگویید؟
منابع  من در این کار، مجموعه مقالات و مطبوعات منتشر شده در دوره‌های مختلف است. برخی از عناوین نشریات عبارتند از: روزنامه‌های شفق سرخ و عراق در دوره رضاشاه، روزنامه‌های رهبر و مردم در دوران بعد از شهریور 20 و روزنامه‌های شاهد و نیروی سوم و مجلاتی مانند علم و زندگی، فردوسی. پروسه گردآوری مقالات، بسیار وقت‌گیر بود و نیاز به صبر و شکیبایی بسیار داشت. چون هم جستجو و پیدا کردن مقالات در نشریات زمان‌بر بود و هم کتابخانه‌های مادر مانند کتابخانه ملی و مجلس و دانشگاه تهران در 20 سال پیش به راحتی مطبوعات قدیمه را در اختیار مراجعه‌کننده برای یک مدت زمان طولانی قرار نمی‌داد. بنابراین بنده مدام در حال رفت‌ و آمد بین دو کتابخانه اصلی یعنی ملی و مجلس بودم و به ناچار گاهی برای نشریه‌ای که در آن دو کتابخانه موجود نبود به کتابخانه‌ دانشگاه تهران می‌رفتم. متاسفانه مسئولان بخش نشریات کتابخانه دانشگاه تهران در آن دوران، همکاری لازم را نمی‌کردند. به هر صورت بنده مطبوعاتی را ملکی در آن مقاله‌ای داشت شماره به شماره بررسی کرده و مقالاتی را که مربوط به او بود رونویسی می‌کردم. همچنین از دیگر مشکلات در آن زمان، عدم وجود دوربین‌های دیجیتالی امروزی بود.
 


ـ در مورد تقسیم‌بندی کتاب به پنج مجلد حزب توده، انشعاب، حزب زحمتکشان، نیروی سوم و جامعه سوسیالیست‌ها توضیح دهید.
این ترتیب و تقسیم‌بندی به نوع زندگی سیاسی ملکی ارتباط دارد. در دورانی که در حزب توده حضور داشت سبک و دیدگاه سیاسی‌اش در چارچوب دیدگاه حزب توده است و دورانی که در حزب زحمتکشان است به‌طورکلی در جهت مخالف حزب توده قرار دارد. بنابراین تقسیم‌بندی براساس تمایلات مختلف او در شرایط و بسترهای سیاسی متفاوت صورت گرفته است. البته دو دوره از زندگی کوتاه سیاسی او برروی جلد کتاب ذکر نشده است اما اهمیت خاص خودش را دارد. یکی مقالات دوره رضاشاه و دیگری دوره بین انشعاب از حزب توده و الحاق به نهضت ملی‌شدن نفت است که وی در هفته‌نامه مهرگان، ارگان جامعه لیسانسیه‌های دانشسرای عالی، فعال است. مضمون مقالات او در این نشریه فرهنگی است.
 
ـ در مورد هویت مقالاتی که امضاء ندارند، چگونه به نتیجه رسیدید؟ آیا شکی در مورد نویسنده‌شان وجود ندارد؟ ... احتمال یا فرضی که متعلق به فرد دیگری به جز خلیل ملکی باشد؟
مقالات او در روزنامه‌های مشخصی منتشر شده است. بنده از طریق خواندن ده‌ها مقاله امضاء‌دار او، متوجه سبک و سیاق مقالات ملکی شدم. بنابراین توانستم بهفمم که در روزنانه شاهد، کدام مقالات از آن ملکی است. البته نگرش سیاسی و محتوای مقالات هم کمک کرد تا تمایز مقالات او را نسبت به دیگر نویسندگان را درک کنم. چند موردی که شک داشتم از مرحوم مظفری از یاران خلیل ملکی کمک گرفتم.
 
ـ به لحاظ زبانی و نثر، مقالات او چه ویژگی‌هایی دارد؟ آیا نثر او هم دارای کاراکتر است؟
خلیل ملکی ادیب نبود بلکه یک فعال سیاسی بود. بنابر دغدغه‌های او رساندن نظرات و دیدگاهش بود. مقالات او شاید به‌لحاظ ادبی نغز و سلیس نباشد اما به لحاظ محتوای اجتماعی و سیاسی، غنی و مهم هستند و بدین لحاظ مقالات او متمایز بوده و از ویژگی‌ خاصی برخوردار است.
 
ـ عده‌ای دلیل شکست خلیل ملکی را این می‌دانند که با توجه به قدرت‌های موجود، آنچه را که حقیقت می‌پنداشت، می‌گفت و می‌نوشت، آیا این ویژگی‌ منجر به این می‌شود که مقالاتش به لحاظ تاریخی سندیت داشته باشند؟
بله. بیشتر گروه‌های سیاسی مخالف ملکی او را ورشکسته سیاسی دانسته و اظهار می‌کردند که ملکی نتوانست اندکی تاثیر اجتماعی بگذارد. آنها معتقدند ملکی در تمامی اهداف سیاسی خود ناکام ماند و در نهایت در انزوا و تنهایی درگذشت. انتشار این مقالات، و غور بررسی آن به ما این امکان را می‌دهد که یک بار دیگر دیدگاه و نظرات ملکی را مورد نقد و بررسی قرار دهیم و سنجش از ناکامی‌ها و پیروزی‌های او به‌دست آوریم.
 
برخی از نطق‌های او هم در کنار مقالات منتشر شده است. چرا؟
این نطق‌ها انگشت‌شمارند. اما در دسترس بودن آن برای پژوهشگران مفید خواهد بود. بنابر آسیبی به روند شناسایی ابعاد زندگانی خلیل ملکی نخواهد زد.
 


ـ پیش از این خاطرات او هم منتشر شده بود، چه مشترکاتی بین این دو وجود دارد؟ آیا فضای رسمی‌تر مقالات منجر شده است که او برخی مسائل را در مقاله‌ها مطرح نکند؟
وجه مشترک خاطرات ملکی و کتاب مجموعه مقالات او در این است که یک میزان و سنجشی از آراء و افکار ملکی در اختیار خواننده و پژوهشگر می‌گذارد. کتاب خاطرات، بازبینی و بیان سرگذشت و تحولاتی است که در گذشته اتفاق افتاد و نویسنده بعد از پشت سر گذاشتن آن تحولات و در یک افق و چشم‌انداز متفاوت به گذشته می‌پردازد. اما مقالات، در حین وقوع وقایع روزمره و در بستر تحولات به‌نگارش درمی‌آید. افق و چشم‌انداز مقالات با کتاب خاطرات متفاوت است، نوع نگاه و بیانش متفاوت است. بنابراین خاطرات به‌عنوان یک منبع جایگاه خودش را و مقالات هم جایگاه تاریخی خودش را دارد.
 
ـ بعد از انشعاب از حزب توده، با توجه به قدرت این حزب در فضای سیاسی و فرهنگی آن روزگار، آیا انتشار مقالات خلیل ملکی با مشکلاتی هم مواجه شد؟
ملکی از دی‌ماه 1326 تا بهمن 1327 حدوداً یک سال سکوت کرد و مقاله‌ای منتشر نکرد و در این مدت به مطالعه پرداخت. او بعد از یک‌سال در هفته نامه مهرگان به نوشتن پرداخت؛ مضمون مقالاتش به‌عنوان یک معلم در آن برهه بیشتر فرهنگی و آموزشی بود. این مقالات غیرسیاسی و بدون نام بود و حساسیتی را برنمی‌انگیخت.
 
ـ خلیل ملکی در مقالات دوره‌های مختلف زندگی سیاسی‌اش چه نگاهی به مردم دارد. نگاهش به مردم در دوره‌ای که در حزب توده است، چه تفاوتی دارد با هنگامی که از نهضت ملی‌شدن صنعت نفت دفاع می‌کند؟
نگاه ملکی به مردم، به‌خصوص طبقات زیرین جامعه در تمام ادوار یکسان بود. دغدغه‌ و نگرانی‌های او، حول ارتقاء و پیشرفت مردم و طبقات فرودست بود. بنابر زندگی و معاش و حقوق مردم، اصلی‌ترین دغدغه‌های او در دوره‌های مختلف و در مقالاتش کاملا مشهود است.
 
ـ آیا در این مقالات، تاثیر از روشنفکران همزمان او نظیر جلال آل‌احمد که با هم حشر و نشر داشتند یا بزرگ علوی که باهم در گروه 53 بودند، دیده می‌شود؟
جلال آل‌احمد و بزرگ علوی داستان‌نویس بودند اما خلیل ملکی یک فعال سیاسی است. بنابراین زمینه کاری‌شان متفاوت است. با این حال آل‌احمد از مریدان ملکی بود و اساس آل‌احمد باعث شد که پای ملکی به روزنامه شاهد کشیده شود و در آنجا ملکی مقالات عدیده‌ای در نقد حزب توده و تئوریزه‌کردن ملی شدن صنعت نفت بنویسد. بزرگ علوی به‌دلیل عضویت در حزب توده مخالف سرسخت ملکی بود.
 
در مجموع این دوره 5 جلدی را به چه لحاظ در بررسی تاریخ سیاسی ـ اجتماعی دوره پهلوی شاخص می‌دانید؟
فراز و نشیب زندگی سیاسی خلیل ملکی در دوران پهلوی بسیار پرتلاطم بوده است بنابراین او مواضع و نظراتی را ارائه کرده که تا حدودی می‌توان گفت از دلایل و استدلال‌هایی متقن و استوار برخوردار است. انتقادها و نقدهای او نسبت به حزب توده، تلاش‌های او برای ملی‌شدن صنعت نفت، نقدهای او نسبت به دربار شاهنشاهی، نقدهای او نسبت به جبهه ملی و دکتر مصدق همگی از ویژگی‌ برخوردار هستند که او را از دیگر فعالان سیاسی متمایز می‌کند.