دکتر مجید معارف، رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران در گفت‌و‌گو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) درباره تاکید بر موضوع فهم و تدبر در قرآن اظهار کرد: مراتب مختلفی از جمله قرائت، حفظ، تفسیر و تاویل در بهره‌برداری از قرآن وجود دارد و حتی ترجمه قرآن و خواندن ترجمه قرآن می‌تواند انسان را در جریان معارف و اطلاعاتی از این چشمه نور قرار دهد. یکی از مراتب بهره‌برداری از قرآن کریم، مساله تدبر در قرآن و رسیدن به یک رشته معارف از مسیر تدبر در آن است.

اهمیت و جایگاه تدبر در آیات و روایات

وی افزود: تفسیر و تاویل قرآن از دانش‌های بسیار تخصصی این کتاب آسمانی است و ممکن است چندان به‌کار مردم عادی نیاید، اما تدبر در قرآن جزو مراتبی است که برای عموم مردم قابل درک و دسترس است.
 
معارف ادامه داد: باید ابتدا مفهوم تدبر را بدانیم تا بعد دریابیم که با چه وسیله‌ای می‌توانیم به تدبر در قرآن برسیم. در بین دانشمندان علوم قرآنی، تدبر به معنای دقت و اندیشیدن و تامل در به‌دست آوردن مقاصد آیات قرآن کریم است. قاعدتا هر آیه از قرآن جدا از معنای تحت‌الفظی، ممکن است مراد و مقصد خاصی داشته باشد. تا اندازه‌ای که مرادسنجی می‌کنیم تا به مقاصد و پیام‌های قرآنی دست پیدا کنیم، به همان اندازه در قرآن تدبر کرده‌ایم.
 
رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران با تاکید بر اهمیت و جایگاه تدبر در آیات و روایات گفت: انسان وقتی آیه‌ای را می‌شنود باید اندکی اندیشه کند که هدف و پیام اصلی از این آیه چیست؟ تدبر به این معنا نه چندان تخصصی است که تنها دانشمندان علوم قرآنی از پس آن برآیند و نه مطلب بی‌اهمیتی است که بدون توجه و تدبر به‌دست آید. تدبر به این معنا برای عموم مردم قابل دسترس است. فقط کافی است مردم کمی با تامل بیشتر متن عربی یا ترجمه قرآن را بخوانند و به آسانی از کنار آن عبور نکنند.
 
چرا مشرکان در قرآن تدبر نمی‌کنند

این نویسنده و پژوهشگر حوزه قرآن و حدیث افزود: درباره اهمیت و جایگاه تدبر در آیات و روایات همین بس که در قرآن کریم چهار آیه این به‌طور خاص به این موضوع اختصاص دارد. آیه 22 سوره مبارک «صاد» لحن ایجابی و تشویقی دارد و انسان را به تدبر در قرآن تشویق می‌کند به این معنا که ای رسول خدا، کتابی مبارک را به سوی تو نازل کردیم تا مردم در آیات آن تدبر کنند و خردمندان هم حقایق آ‌ن‌ را متذکر شوند. در این آیه گویا هدف از نزول قرآن، تدبر در آیات آن است.
 
وی ادامه داد: سه آیه دیگر لحن توبیخی و گلایه‌آمیز دارند. خداوند رحمان در این سه آیه از قاریان و خوانندگان قرآن گلایه می‌کند که چرا در آیات آن تدبر نمی‌کنند. آیه 68 سوره «مومنون» به این مضمون که چرا مشرکان در قرآن تدبر نمی‌کنند. حال این سوال پیش می‌آید که مگر مشرکان وظیفه داشتند در قرآن تدبر کنند؟ توضیح این است که پیامبر اسلام در سال‌های آغاز نزول، آیات قرآن را به گوش مشرکان می‌رساندند به این امید که آنها و همچنین مومنان مقداری در آن اندیشه کنند. اگر آن‌ها در این آیات نورانی می‌اندیشیدند، می‌توانستند به حقایق اسلام دست پیدا کنند.
 
تدبر به معنی اندیشیدن با دل است

معارف عنوان کرد: دو آیه دیگر نیز لحن توبیخی دارند، اما مخاطب این دو آیه مسلمانان هستند که در آیات قرآن تدبر لازم را ندارند که اگر این تدبر وجود داشت به بسیاری از حقایق قرآن می‌رسیدیم. خداوند در آیه 82 سوره مبارکه «نساء» می‌فرماید که چرا در قرآن تدبر نمی‌کنند که اگر قرآن از منبعی غیر از حق تعالی نازل می‌شد به‌طور حتم پر از اختلاف و مبتنی بر تناقض می‌شد. در آیه 24 سوره مبارکه «محمد» نیز آمده که چرا مردم در قرآن تدبر نمی‌کنند، نکند قفل‌هایی بر دل‌های مردم زده شده است. از بخش پایانی آیه استنباط می‌شود که تدبر به معنی اندیشیدن با دل است. ظرف تدبر، دل‌های انسان‌هاست.
 
رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران با اشاره به تاکید بر تدبر در قرآن در بیان معصومان (ع) گفت: غیر از این چهار آیه، روایات بسیاری نیز درباره اهمیت تدبر وجود دارد. پیامبر (ص) می‌فرمایند که ای مردم در قرآن تدبر کرده و آیات آن را بفهمید. به محکمات آن بنگرید و از متشابهات آن پیروی نکنید. معروف است که پیامبر (ص) به یک رشته از آیات علاقه بسیاری داشتند که یکی از آن‌ها آیه پایانی سوره مبارکه «آل عمران» است. رسول خدا می‌فرمودند: «وای بر کسی که این آیات را بخواند و درباره آن تدبر نکند.»
 
قرآن بالاترین سند برای عبرت است

این پژوهشگر و قرآن‌پژوه افزود: در حدیث دیگری ایشان می‌فرمایند که قرائت قرآن اگر با تدبر همراه نباشد، ارزشی ندارد و عبادت هم اگر با فهم همراه نباشد ارزشی ندارد. امام علی (ع) نیز فرموده‌اند که خیری در قرائتی نیست که تدبر در آن نباشد. ایشان در جایی دیگر می‌فرمایند که در آیات قرآن تدبر کرده و از آن عبرت بگیرید که قرآن بالاترین سند برای عبرت خواهد بود.

معارف ادامه داد: از مجموعه آیات و روایات درباره تدبر در قرآن می‌توان درک کرد که تدبر با مفاهیمی درهم تنیده است. تدبر با قرائت قرآن همنشین است. تدبر با فهم در ارتباط است. همچنین تدبر با عمل مرتبط است. پیامبر در حدیثی فرموده‌اند که تفاوت قرائت من با شما در این است که شما فقط قرآن را مطالعه می‌کنید ولی من قرآن را بر پایه بطن‌یابی قرائت می‌کنم.

وی اظهار کرد: مفهوم از بطن‌یابی به بیان ایشان تدبر در قرآن و عمل به مفاهیم آیات آن است. تدبر با اثرپذیری از آیات قرآن نیز مرتبط است. حضرت امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند که در آیات قرآن تدبر کنید و از آن عبرت بگیرید. تدبر با «انس» هم مرتبه است. پیامبر (ص) فرموده‌اند که روزگاری می‌آید که مردم قرآن را می‌خوانند ولی نسبت به آن حلاوتی دریافت نمی‌کنند چراکه در آن تدبر نکرده‌اند.

این پژوهشگر و قرآن‌پژوه افزود: تدبر با عبادت الهی همنشین است. پیامبر فرموده‌اند که به چشمانتان بهره‌ای از عبادت برسانید و به این صورت که به قرآن نگاه کنید، آن‌را بخوانید و در آن تفکر کنید و از عجایب آیات قرآن عبرت بگیرید.

در این باره بیشتر بخوانید: