خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- حسن ذوالفقاری (متولد 1345 دامغان) داری مدرک دكترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس است. اجرای طرح «دایرة‌المعارف داستان‌های فارسی» با همكاری محمد غلام و با سرپرستی تقی پورنامداریان و نگارش «فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی» در سه جلد از فعالیت‌ها و تالیفات ذوالفقاری است. وی همچنین تالیف 25 عنوان كتاب درسی و 20 عنوان اثر پژوهشی را در كارنامه‌ ادبی خود ثبت کرده است. گفت‌وگوی «ایبنا» با این مدرس ادبیات فارسی درباره موضوع کتاب‌های دیجیتال را در ادامه می‌خوانید.
 
آیا کتاب‌های دیجیتال گرهی از کار پژوهشگران در عرصه‌های مختلف باز می‌کند یا خیر؟
کتاب‌های دیجیتال نیز مانند دیگر ابزارها می‌توانند استفاده مثبت و منفی داشته باشند. خدمات دیجیتال غیر قابل توصیف است یعنی کار پژوهشگر و خواننده را بسیار ساده می‌کند و مهم‌ترین ویژگی‌اش در دسترس بودنش است. وقتی من می‌خواهم کتاب کاغذی را تهیه کنم صرف نظر از پولی که باید بپردازم تهیه همان کتاب بسیار سخت است. تعدد و پراکندگی ناشران و سختی پخش باعث می‌شود که کتاب مورد نظر در دست پژوهشگر و خواننده نباشد. مگر کتاب‌های که جنبه عام دارند و همه جا در دسترس‌اند.
 
بنابراین معتقدید که کتاب‌های دیجیتال کار پژوهش را سهل کرده است؟
این خوب است که شما با یک کلیک می‌توانید به راحتی به کتاب مورد نظرتان دسترسی پیدا کنید همچنین که با کمک موتورهای جست‌وجو می‌توان کتاب‌های مورد نظر را پیدا کرد. امروز حتی پیدا کردن برخی کتاب‌های دیجیتال و مقاله‌ها از پیدا کردن یک مجله در کتابخانه شخصی هم ساده‌تر است.
 
معایب کتاب‌های دیجیتال از نظر شما چیست؟
در کنار همه فواید، کتاب‌های الکترونیک مقداری هم به دلیل این‌که کاربران می‌خواهند کتاب را رایگان تهیه کنند به صنعت نشر آسیب می‌زند. در حال حاضر دانلود رایگان مُد شده و حق کپی‌رایت هم که در کشور وجود ندارد. منظورم از صنعت نشر 200 حرفه است که پشت آن وجود دارد. در نهایت انتشار کتاب‌های دیجیتال مشاغل موجود در چاپخانه‌ها را هم از بین می‌برد. اگر راهکارهای قانونی‌اش پیش‌بینی شود و نشر الکترونیک هم‌وزن کتاب کاغذی حقوق مؤلف و ناشر را روشن کند در آن صورت صنعت کتاب دیجیتال هم می‌تواند جای خودش را باز کند اما در حال حاضر چون هیچ قانونی وجود ندارد، شاهد هستیم که هم‌زمان با انتشار کتاب نسخه الکترونیکش هم رایگان در اینترنت برای دانلود وجود می‌شود.
 
بسیاری از نویسندگان و مؤلفان ما زندگی‌شان از طریق قلمشان تأمین می‌شود و اگر کتابی خارج از ضوابط حقوقی منتشر و دیده شود به مسایل حقوقی مؤلف آسیب می‌زند. البته می‌دانید که کتاب کاغذی در بدترین حالتش آسیب‌های دیگری هم دارد. به عنوان مثال بسیاری فقط کتاب کاغذی خریداری کرده و لذت کتاب خواندن را در لمس کتاب و ارتباط عاطفی با آن می‌بینند.
 
کتاب دیجیتال در چه زمینه‌ای از همه مفیدتر است؟
صنعت نشر الکترونیک می‌تواند به بخشی از کتاب‌ها ـ مانند لغت‌نامه‌ها ــ بپردازد، چرا که استفاده از این منابع را برای پژوهشگران آسان می‌کند. این کتاب‌ها حتی در گوشی‌های تلفن همراه نیز وجود دارد. ولی واقعیت این است که برخی از این کتاب‌ها که نسخه موبایلی‌شان هم به فروش می‌رسد شاید برای مقاصدی خوب باشد، اما به هر حال نمی‌توانند کارایی کتاب کاغذی را داشته باشند. در بحث آموزش، نشر الکترونیک تا یک جایی می‌تواند کمک کند و از آنجا به بعد باید کتابی پیش رو باشد تا بتوان از آن به درستی استفاده کرد.
 
اشاره به رایگان بودن کتاب‌های دیجیتال کردید. آیا این کتاب ها به وضع فعلی موسیقی ایران دچار شده است؟
دقیقاً. وقتی شما به میدان انقلاب می‌روید، متوجه می‌شوید که دو هزار کتاب در یک CD به قیمت پنج هزار تومان به فروش می‌رسد، که در بسیاری از موارد نیز CDها اشکالات بسیاری داشته و کتاب‌های ذخیره شدن در آن وضعیت مغشوشی دارند. با این اوصاف این درست است که اگر خواننده دو هزار کتاب را با قیمت ارزان در اختیار داشته باشد، باعث گسترش کتابخوانی شده و آمار میزان مطالعه در سطح کشور بالا می‌رود، اما مانند فیلم و همه کالاهای هنری دیگر آیا واقعاً این انصاف است که دو هزار کتاب را دو هزار مولف ساعات زیادی را برای نگارش آنها صرف کرده‌اند، با قیمت پنج هزار تومان خریداری کرده و آنها را مطالعه کنیم. این موضوع دور از انصاف است و بحث کپی‌رایت در این موقع اهمیت زیادی پیدا می‌کند. امیدوارم این مساله برای همیشه در ایران حل شود و جلو بسیاری از این سوء استفاده‌ها را بگیرند.

 آیا نسخه دیجیتالی کتاب‌های خود شما نیز در اینترنت برای دانلود بارگذاری شده است؟
من بارها کتاب‌های خودم را دیده‌ام که به محض چاپ شدن، فصل‌هایی از آن در اینترنت وجود دارد. جلو این کار را نمی‌توان گرفت، چرا که روند انتشار آن چندان مشکل نیست. به عبارتی شاید در عرض کمتر از یک ساعت بتوان یک کتاب را اسکن کرد و در نهایت فایل PDF آن را روی یک سایت گذاشت. این مساله به ویژه درباره کتاب‌های درسی که مخاطبان بیشتری دارند، بسیار دیده شده است. به هیچ عنوان نیز مشخص نمی‌شود که چه کسی این کار را انجام داده است.
 
به نظر شما چه راهکارهایی برای حل این معضل وجود دارد؟
بخش‌های حقوقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید فعال‌ شوند. البته شنیده‌ام که بخشی حقوقی در خانه کتاب راه اندازی شده و آقای آل‌داود به پیگیری این امر مشغول شده‌اند، اما به طور جدی‌تر و پیگیرانه‌تر می‌توان این مسایل را حل کرد. اصل موضوع را نفی نمی‌کنم چون خواه و ناخواه در دنیای الکترونیک زندگی می‌کنیم و باید با مسایل کتاب دیجیتال و ebook کنار بیاییم، اما باید این امر به روش درست خود صورت بگیرد تا حقوق مولف زیرسوال نرود.
 
به عنوان پژوهشگر در این زمینه سطح پژوهش‌های ادبی در دنیای دیجیتال را چگونه می‌بینید؟ آیا پژوهش‌های موجود در اینترنت برای شما راضی کننده است؟
یکی از معایبی که دنیای مجازی این است که افراد غیرمتخصص با اهداف غیرعلمی می‌توانند با استفاده از آن خود را پژوهشگر معرفی کنند. یکی از خطراتی که دنیای دیجیتال با خود به همراه آورده سطحی کردن  پژوهش‌هاست. امروزه مدرسان دانشگاه اذعان دارند، پژوهش‌ها یا رساله‌های بیشتر دانشجویان از نوع همان رساله‌های نازل و مبتذلی است که از سوی برخی سودجویان در راسته کتابفروشی‌های جلو دانشگاه تهران به فروش می‌رسد. این وضعیت به گونه‌ای فرآورده دنیای دیجیتال است. برخی از این رساله‌های را دیده‌ام که هیچ کیفیتی نداشته و بدون رعایت اصول و قواعد نوشته شده‌اند. فاجعه اینجاست که بدون نظارت نیز این رساله‌ها دفاع شده، نمره آورده و دانشجو با همین رساله ناقص مدرک گرفته است.
 
برای جلوگیری از این کار باید چه کرد؟
من شنیده‌ام که کارهایی انجام شده و مسوولان در وزارت علوم پیگیر این موضوع‌اند. منظورم فروش تحقیقات و رساله و پایان‌نامه است. قوانین و آیین‌نامه‌هایی وجود دارد اما باز هم به آن‌ها عمل نمی‌شود.
 
چرا؟
وقتی دانشگاهی ظرفیت دکتری‌اش را 10 و 20 برابر می‌کند نتیجه‌اش همین است. پیشتر به سختی و با چند 10 ساعت مصاحبه یک دانشجو پذیرفته می‌شد، اما امروزه باید 200 دانشجو در مقطع دکتری وارد دانشگاه‌ها شوند. افرادی که شایستگی ورود به دانشگاه را نداشته‌اند معلوم است شایستگی اخذ مدرک و دفاع را هم ندارند، بنابراین برای نگارش رساله به در دسترس‌ترین جا یعنی دنیای مجازی مراجعه می‌کنند. به خود من گاهی با کمال وقاحت پیشنهاد کرده‌اند که اگر فرضاً لازم باشد پولی هم می‌دهیم. این پیشنهادها را کسانی می‌دهند که از ابتدا گزینش و ورودشان نابجا بوده است.

در اصل دنیای دیجیتال چیز بدی نیست اما استفاده‌های نابجا از آن باعث بسیاری از مشکلات شده است. کسی که با هزار مشکل و حقه‌بازی  وارد دانشگاه شده، باید هم وارد دنیای دیجیتال شود و رساله سرقت کند. افراد برای سرقت کتاب‌ها و تحقیقات دیجیتال هم چنین کاری می‌کنند. آن‌ها در هر دنیایی ممکن است لو بروند اما اینجا یک USER و PASSWORD و ایمیل هست و دو نفر که قرار است کار خطایی انجام دهند، شاید اصلا یکدیگر را هم نبینند. دنیای دیجیتال همان‌قدر که کارهای پژوهشی را برای پژوهشگران سهل کرده و می‌‌توان با استفاده از آن در یک لحظه با تمام دنیا در ارتباط بود به همان اندازه هم جرم و فساد را هم تسهیل کرده است.  

پیشینه این سوژه در خبرگزاری کتاب ایران:
گفت‌وگو با مفتون امینی، کاوه بهمن ، محمود دولت‌آبادی، محمدجعفر یاحقی، محمود حسینی‌زاد، فیروز زنوزی جلالی، علیرضا طبایی، اکبر بهداروند، علیرضا بهرامی، امین فقیری و جواد مجابی و یادداشت اکبر اکسیر را بخوانید.