امیرمحمد گمینی؛ پژوهشگر و عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران در گفت وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) درباره تجربه تصحیح انتقادی مفصل‌ترین کتاب هیات (ستاره‌شناسی) «اختیارات مظفری» نوشته قطب الدین شیرازی به زبان فارسی در تمدن اسلامی گفت: هیات افلاک یکی از مهم‌ترین مباحث علمی در نجوم قدیم بوده است. ستاره‌شناسان و فلاسفه، فلک را کره‌ای بلورین تصور می‌کردند که به طور طبیعی به دور خودش و با سرعت یکنواخت در گردش است و سیاره‌ای که بر اثر گرانش محیطش سوار شده را با خود می‌گرداند. درست همانطور که حافظ در قرن هشتم آسمان را به دایره‌ای مینایی یا شیشه‌ای تشبیه کرده و گفته است: « آن که پر نقش زد  این دایره مینایی*** کس ندانست که در این گردش پرگار چه کرد»
 
وی ادامه داد: اما برای تبیین حرکات سیارات یک کره مینایی کافی نبود. حرکات سیارات در آسمان به هیچ وجه به این سادگی‌ها نیست. سیارات گاهی کند و گاهی تند می‌چرخند و حتی توقف می‌کنند و در آسمان به عقب بر می‌گردند. منجمان چطور می‌توانستند این حرکات را تبیین کنند؟ بطلمیوس برای این کار دست به کار شد و در کتاب بزرگ خود، «مجسطی» مدل‌های پیچیده‌ای از افلاک در هم و بر هم را طراحی کرد؛ افلاکی که همدیگر را می‌چرخاندند و در نظم ریاضی حیرت‌انگیزی نه تنها این حرکات را بازسازی می‌کردند، بلکه با شناخت دقیق هندسی آنها می‌شد موقعیت سیارات و پدیده‌های نجومی مثل کسوف و خسوف را با دقت خوبی پیش‌بینی کرد.
 
وی درباره مهم‌ترین موضوعات در کتاب‌های هیات توضح داد: محتوای کتاب‌های هیات در دوره اسلامی بحث و بررسی این مدل‌های هندسی افلاک بود. اما از حدود قرن هفتم هجری، بحث مهم دیگری در این کتاب‌‌ها خودنمایی کرد؛ حل اشکالات مدل‌های بطلمیوسی. بطلمیوس در دل مدل‌هایش، بعضی افلاک را با سرعت متغیر فرض کرده بود و این با اصل سادگی حرکت افلاک در تعارض بود. این تعارض منجمان مسلمان را خوش نمی‌آمد و برای حل و فصلش مدل‌هایی بی‌شمار خلق کردند. یکی از کسانی که این ماجرا را آغاز کرد، قطب الدین شیرازی بود. قطب‌الدین در سه‌گانه‌ای که در بین سال 680 تا 684 هجری زمانی درست زمانیکه که در شهرهای شرقی ترکیه امروزی شغل‌های قضایی گرفته بود، درگیر این موضوع شد و بخش اصلی آثارش را به طراحی مد‌های جدید غیربطلمیوسی اختصاص داد.
 
وی افزود: نخستین اثر این سه‌گانه نام پر محتوایی داشت؛ «نهایة الادراک فی درایة الافلاک». چند ماه از نگارش این اثر به عربی نگذشته بود که قطب‌الدین اثری دیگر به فارسی نوشت که هم ترجمه نهایة الادراک بود و هم حاوی مطالبی نو. نامش را «اختیارات مظفری» گذاشت. منظور قطب‌الدین از «اختیارات» نظریه‌های برگزیده‌ای بود که در آن کتاب معرفی کرده بود. وی آن را به یکی از حاکمان به نام مظفرالدین اهدا کرد.
 
گمینی گفت: مدتی طولانی از انتشار این دو اثر نگذشته بود که قطب‌الدین متوجه اشتباهات فاحشی شد که در طراحی یکی از مدل‌های اساسی هیات افلاک مرتکب شده بود؛ به همین دلیل فقط چهار سال بعد کتابی نوشت به زبان عربی که عنوان بسیار متواضعانه‌تری داشت؛ «التحفة الشاهیة».
 
این پژوهشگر با اشاره به کتاب دایره‌های مینایی که چندی پیش از سوی خودش تالیف و روانه بازار کتاب شده بود گفت: من ماجرای این سه‌گانه و مباحثات و درگیری‌های علمی گسترده‌ای را که در این سه اثر شاهدش هستیم در کتاب دایره‌های مینایی به تفصیل شرح داده‌ام؛ اما در همان زمان نگارش آن کتاب مشغول تصحیح متن یکی از آثار شیرازی بودم. کتاب «اختیارات مظفری» به عنوان مفصل‌ترین و بزرگ‌ترین کتاب هیات فارسی در تمام تمدن اسلامی شایسته بود که بسیار زودتر از این‌ها تصحیح و شرح می‌شد. ولی نبود رشته تاریخ علم به ویژه تاریخ علم نجوم در ایران مانع گسترش و پیشرفت این رشته در ایران بود. با تأسیس این رشته در دانشگاه تهران و آغاز به تحصیل دانشجویان در این رشته، امیدوارم هر روز شاهد تصحیح و انتشار آثار بیشتری از دانشمندان تمدن اسلامی و ایرانی باشیم.
 
به گفته گمینی؛ تصحیح اختیارات مظفری به همراه مقدمه و شرح به زودی از سوی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به چاپ خواهد رسید.