سنایی در آغاز جوانی، هنگامی كه به شاعری روی آورد، مداح و شاعر سلطان ابراهیم غزنوی بود، ولی بعد از سفر به خراسان و اقامت چند ساله در این شهر و نشست و برخاست با مشایخ تصوف، در منش، دیدگاه و سمت‌گیری اجتماعی سنایی دگرگونی ژرفی پدید آمد. وی از دربار بریده و به دادخواهی مردم برخاست، بر شریعت‌مداران و زاهدان ریایی شوریده و به عرفان عاشقانه روی آورد.
سنایی در ساختار سنتی و تغییر سبک شعر فارسی و ایجاد تنوع در آن موثر بود. اکثر صاحب‌نظران و پژوهندگان، او را پایه‌گذار شعر عرفانی می‌دانند. کاری که او آغاز کرد، با عطار نیشابوری تداوم یافت و در شعر جلال‌الدین محمد بلخی به اوج خود رسید.
او در بیشتر قالب‌های شعر پیش از خود بازنگری کرد و حال و هوای تازه‌ای در کالبد آنان دمید، سنایی با وارد کردن درونمایههای عرفانی، اخلاقی و اجتماعی، جان و روح تازه‌ای به کالبد بی‌جان قصیده نیز دمید. وی بجز درونمایههای عرفانی و اندرزهای اخلاقی؛ نوعی نقد اجتماعی را نیز وارد قصیده کرد که پس از او مورد توجه شاعری مثل کمال‌الدین عبدالرزاق قرار گرفت.
سنایی در حوزه قصیده عرفانی نیز نوآوری‌هایی داشته که خاقانی در این زمینه از او تاثیر گرفته است. غزل‌های عارفانه و عاشقانه وی نیز راهگشای، غزل عرفان عاشقانه بود. به همین اعتبار میتوان گفت مولانا در غزل عارفانه، سعدی در سرودن غزل عاشقانه، حافظ در سرودن غزل عارفانه و رندانه همه بهره‌مند از خوان سنایی هستند.
اشعار سنایى براخلاق، مواعظ، حقایق توحید، عرفان، حكمت و نكات لطیف بسیاری تكیه دارد و آدمی را به تزكیه درونی و توجه به شناخت خود و بازگشت به اللَّه سوق میدهد. سنایى، كلام خود را به اشاراتِ مختلف از احادیث و آیات و قصص و تمثیلات و استدلالات عقلی و نتیجهگیری از آنها برای اثباتِ مقاصد خود و نیز اصطلاحاتِ فراوان علمی آراسته است و به همین سبب، بسیاری از ابیات او، دشوار و محتاجِ شرح و تفسیر شدهاند.
1.طریق‌التحقیق: منظومه دیگری در قالب مثنوی است که به وزن و شیوه حدیقةالحقیقه سروده شده است و کار سرودن آن در سال ۵۲۸ ق، سه سال بعد از اتمام حدیقةالحقیقه، تمام شده است.
2.سیرالعباد الی المعاد: منظومه‌ای رمزی و عرفانی است شامل هفتصد بیت که در آن از موضوعات اخلاقی سخن رفته‌است. سنایی در این اثر به طریق تمثیل، از خلقت انسان و نفوس و عقل‌ها صحبت به میان آورده‌است. سنایی آن را در سرخس سروده است.
3.کارنامه بلخ: هنگام توقف شاعر در بلخ سروده شده و حدود پانصد بیت است و چون به طریق مزاح سروده شده، آن را مطایبه‌نامه نیز گفته‌اند و به گوشه‌هایی از زندگی خود و پدر و بعضی از معاصرانش پرداخته است.
4.عشق‌نامه: شامل حدود هزار بیت در قالب مثنوی است و در چهار بخش حقایق، معارف، مواعظ و حکم گرد آمده است.
5.عقل‌نامه: منظومه‌ای است که در سبک و وزن عشق‌نامه در قالب مثنوی سروده شده است.
6.مکاتیب: نوشته‌ها و نامه‌هایی از سنایی است که به نثر فارسی نوشته شده و از آن با نام مکاتیب یا رسائل سنایی یاد می‌شود.
7.تحریمة القلم: مثنوی بسیار کوتاهی در حدود صد بیت که خطاب به قلم سروده و سپس وارد بعضی مسائل عرفانی می‌شود.
8.حدیقةالحقیقه: این منظومه که در قالب مثنوی سروده شده‌است، محتوای عرفانی دارد. این منظومه را شریعةالطریقه، الهی‌نامه یا فخری‌نامه سنایی نیز خوانده‌اند. این اثر، مهمترین اثر سنایی و از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین مثنوی‌های عرفانی- تعلیمی ادب پارسی محسوب می‌شود. حدیقةالحقیقه از منظومه‌هایی است که بر بسیاری از شاعران تأثیر گذارده است. سنایی با سرودن این منظومه، باب تازه‌ای را در سرایش منظومه‌های عرفانی در تاریخ ادب و عرفان گشود.
سنایی در این اثر، پس از یک دیباچه دراز آهنگ منثور، مطالب و موضوع‌های این منظومه را، که تعداد آنها در بیشتر نسخه‌ها به 10000 بیت می‌رسد، در 10 باب گنجانده است. موضوعات این کتاب، علاوه بر ستایش خدا و پیامبر و خاندان و اصحاب او، درباره عقل و علم و حکمت و عشق است که برای بیان روشن‌تر و استوار‌تر مقاصد خود، که اغلب، مسائل غامض و بلند عرفانی هستند، از نوع ادبی پرتأثیر حکایت بهره برده است و در لابه‌لای مطالب اصلی کتاب، حکایت‌های نسبتاً زیادی را گنجانده که تعداد آنها در مجموع به 112 حکایت می‌رسد. این حکایت‌ها اغلب با عنوان‌هایی نظیر: «التمثل فی، التمثیل فی، حکایت در، و داستان...» از متن اصلی جدا می‌شوند و از نظر کوتاهی و بلندی متفاوتند و بی‌شک در ساده کردن و پرتأثیر کردن زبان حدیقه، نقش فراوان دارند.
این اثر را محمدرضا یوسفی و محسن محمدی پدید آورده‌اند که توسط انتشارات آیین احمد (ص) در قم، در قالب دو جلد و مجموع 1000 صفحه منتشر شده است.
این کتاب شرحی است عرفانی بر اشعار کتاب «حدیقة‌الحدیقة» سنایی. در این کتاب ابتدا مباحثی مختصر در زندگانی سنایی و عبداللطیف عباسی شارح حدیقه سنایی ارائه شده، سپس اشعار عرفانی مندرج در کتاب فوقالذکر شرح و تفسیر شده است.
از مندرجات جلد نخست این کتاب، به عناوین عرفانی مانند تحمید، توحید، معرفت خدا، تنزیه حق تعالی، مراقبه نفس، تقدیس خداوند، قدرت خداوند، تضرع و خشوع به درگاه الهی، شکر خداوند، قهر و لطف خداوند، فرق عالم و جاهل، اسباب غفلت، فقر به درگاه خداوند، اوصاف دنیا، ایثار کردن، مودت و محبت، اوصاف قرآن، کرامات انبیاء، اوصاف خلفا، اوصاف عقل و برخی دیگر از مباحث اخلاقی دیگر میتوان اشاره کرد.
از مهمترین مندرجات جلد دوم کتاب، موضوعاتی مانند غفلت، اوصاف پادشاهان، احوال ستارگان، مزایای آخرت نسبت به دنیا، مذمت دختران، شکایت از اهل زمان، بیان راه سعادت، حقیقت طریقت مدح صفت قناعت، صفات عوام الناس، مذمت نفاق، مطایبه و شوخی کردن، مذمت برخی از شعرایی که مدح پادشاهان میکنند و برخی دیگر از فضایل و رذایل اخلاقی مطرح شده است.
نظرات