ما خود را در آینه دیگران می‌بینیم و دیگران خود را در ما می‌بینند
سارا صدیق از سخنرانان پنل سوم این همایش به ارایه مقاله‌ای باعنوان «در جست‌وجوی هویت و دیگری: مطالعه جامعه‌شناختی پنج داستان کودکان و نوجوان اثر جمشید خانیان» پرداخت و گفت: مفهوم هویت از مفاهیم ساده و در عین حال پیچیده‌ای است که می‌توان در گستره‌های گوناگون زندگی جست‌وجو کرد؛ از تعاملات روزمره فردی و موقعیت‌هایی که هویت شخصی مورد تردید و پرسش قرار می‌گیرد تا چالش‌های مناقشه‌برانگیز اجتماعی و سیاسی که هویت اجتماعی بدل به موضوعی برای بحث و گفت‌وگو می‌شود. هویت فردی که در خود تجسم می‌یابد جدا از فضای اجتماعی و دیگری معنا ندارد در واقع ما خود را در آینه دیگران می‌بینیم و دیگران خود را در ما می‌بینند بدین جهت هویت با وجود تاثیر مولفه‌های زیستی و ژنتیکی، برساخته اجتماعی است.
به گفته وی سیاستمداران برنامه‌ریزان فرهنگی و آموزش و شرکت‌های بزرگ اقتصادی و حتی روزنامه‌نگاران نویسندگان و مردم در زندگی روزمره هر کدام دلیلی برای تامل درباره هویت دارند.
صدیق که به مطالعه جامعه‌شناختی 5 داستان تالیفی اثر جشمید خانیان با عنوان‌های «ناهی»، «قلب زیبای بابور»، «طبقه هفتم غربی»، «عاشقانه‌های یونس در شکم ماهی» و «یک جعبه پیتزا برای ذوزنقه کباب‌شده» پرداخته بود به مروری بر اندیشه‌های جامعه‌شناسان و انسان‌شناسانی چون میده بلومر، بوردیو و گافمن پرداخت. سپس با تمرکز بر پراگماتیسم آمریکایی و نظریه کنش متمایز نمادی سراغ نظریه گافمن رفت و براساس چارچوب نظری بحث و طرح پرسشهای حاصل از آن ظرفیت‌ها و افق‌های 5 داستان فوق مورد بازشناسی تحلیل و تفسیر قرار داد و گفت: ادبیات کودک و نوجوان بدون گفتمان و نادیده گرفتن تبعیض‌ها و فجایع حاصل از بحران‌های هویتی می‌تواند با ایجاد بارقه‌های امید به سوی تغییر شرایط، درک سیالیت هویت به جای هویت ناب و ذاتی و زدودن برچسب‌های داغ ننگ نقش موثری ایفا کند.
تمایز، تشابه و فعل شناسایی، پایه و اساس هویت است
وی با بیان اینکه تمایز، تشابه و فعل شناسایی، پایه و اساس هویت است، افزود: ارتباط خود با دیگری با یک شخصیت، یک گروه یا سازمان، یک ایدئولوژی و همین‌طور جداکردن و طبقه‌بندی افراد و اشیا و گروه‌ها وایدئولوژی‌ها هرکدام معنای هویت را در طی فرایندی تعریف می‌کند.
این منتقد ادبی گفت: در واقع بهره‌گیری از تخیل جامعه‌شناختی به ما کمک می‌کند تا بتوانیم از یکسو تاثیرات رویدادهای بزرگ و دامنه‌دار اجتماعی حاصل از هویت و بحران‌های هویتی را در زندگی روزمره فردی درک کنیم و از سوی دیگر توانایی فهم هر مساله شخصی و هویتی را به‌مثابه یک مساله و امر اجتماعی داشته باشیم در این صورت است که می‌توانیم هویت را به مثابه واقعیتی در فرایند و گستره چندساحتی آن مطالعه کنیم و مولفه‌های گوناگون آن را که منجر به تعلقات چندگانه می‌شود درک کنیم. براساس این رویکرد جامعه‌شناختی برای مطالعه 5 داستان انتخاب شده در چارچوب نظری تفسیرگرایی امریکایی از نظریه کنش متقابل نمادی به ویژه آرا و اندیشه‌های هربرت مید و هربرت بلومز و نظریه داغ گافمن بهره می‌برم.
وی در ادامه به بررسی موردی 5 اثر از جمشید خانیان پرداخت و مساله دیگری و هویت‌یابی را در آنها تحلیل کرد.
مفهوم دیگری و دیگرانگی از مفاهیم پیچیده فلسفی است
رامینه رضازاده و ساره ارض‌پیما نیز در این نشست به بررسی چگونگی ارتباط دیگری‌ها در سه‌گانه «اکو» اثر پم مونیوس رایان و ارتباط آنها با ساختار اجتماعی و هویتی نوجوان ایرانی پرداخت.
به گفته رضازاده مفهوم دیگری و دیگرانگی از مفاهیم پیچیده فلسفی است که می‌توان آن را در گستره‌های گوناگونی از زندگی انسان چون اجتماع، سیاست، اخلاق، ادبیات آموزش و پرورش و ... جست‌وجو کرد. مفهوم دیگری که با دستاوردهای فروید مطرح در اندیشه لاکان بازآرایی شده است از مهمترین و اساسی‌ترین مفاهیم خیالی امر نمادین و امر واقعی توضیح می‌دهد. برخی‌ها معتقدند که ادبیات پسااستعماری زمانی آغاز می‌شود که کشورهای مستعمره به استقلال خود دست یابند و به اصطلاح از شر استعمارگران خلاص شوند اما باید در نظر داشت که این ادبیات درست در زمانی آغاز می‌شود که استعمارگران وارد می‌شوند چراکه با ورود آنها چالش‌های فرهنگی و فرایند وفق دادن مردم مستعمره با شرایط جدید آغاز می‌شود.
رضازاده گفت: گرچه تعریف دقیقی برای این نوع ادبیات وجود ندارد اما می‌توان موضوعات اصلی آن را به چند دسته کلی تغییرات یا فرسایش اجتماعی و فرهنگی، سوءاستفاده از قدرت و استثمار، رهایی از استعمار و بیگانگی و کاربرد زبان انگلیسی یا زبان کشورهای استعمارگر برشمرد.
وی در ادامه با اشاره به لتمان، بیان کرد: لتمان تنها نشانه شناسی نیست که موضوع فرهنگ را مطرح کرده باشد نگاه لتمان متفاوت است و جنبه دیگری را نشانه می‌رود و می‌گوید تمرکز مدام بر سیستم مناسبات میان ابژه، متن و رفتار و فضا و تلاش برای شناسایی الگوهای غالب جهت دسترسی به نسخه‌شناسی است.
این پژوهشگر در ادامه به نظریه لتمن اشاره کرد و افزود: یوری لتمن که از بنیانگذاران مکتب نشانه‌شناسی مسکو ـ تارتو به شمار می‌رود جایگاه مهمی در معرفی و بسط مبانی و خرده‌نظریه‌های نشانه‌شناسی فرهنگی همچون نظریه سپهر نشانه‌ای دارد از این رو خوانش مبتنی بر نظریه سپهر نشانه‌ای با انتخاب متونی که به یک دوره اجتماعی و تاریخی متعلق هستند امکان بازشناسی ژرف ساخت‌های فرهنگی اجتماعی آن دوره را فراهم می‌کند این خوانش با درنظر گرفتن تولیدات فرهنگی و بررسی مناسبات و تعاملات بینامتنی، اشتراک و همسانی و فرایند تولید معنا در یک سلسله متون و بخش قابل‌توجهی از ژرف ساخت‌های اجتماعی فرهنگی آن دوره را نشان می‌دهد.
به گفته رضازاده، یقینا مسائلی مانند تقابل فرهنگی، «برتری» تحمیل شده و حتی تنفر شدید از استعمارگران در ذهن مردم مستعمره شکل می‌گیرد درست در چنین حالتی است که عبارت پسااستعماری و ادبیات آن ظهور کرده و ایفای نقش می‌کند. ادبیات پسااستعماری ذاتا خالق دو گروه استعمارگران و استعمارشدگان است این ادبیات تنها به فرایندی نمی‌پردازد که از طریق آن مردم بومی خود را با شرایط جدید وفق می‌دهند بلکه شامل ارتباط میان تغییردهندگان و تغییرکنندگان یعنی ارتباطی میان خودی و دیگری است.
نوجوان به واسطه این داستان‌ها می‌تواند به حضور دیگران معنا ببخشد
رضازاده در ادامه در بررسی سه‌گانه «اکو» توضیح داد: قهرمانان هر سه کتاب باید با مشروعیتی که حق انتخاب را از آن گرفته است روبه‌رو شوند این حقانیت را در کتاب اول در مواردی می‌توان به عنوان دیگرانی دید که در مقابل ما قهرمانان داستان ایستاده‌اند در اینجا این دیگران در برابر قهرمان‌های داستان جبهه‌گیری می‌کنند به‌ویژه در کتاب اول که نظام سیاسی و باور هیتلری در برابر در برابر فریدریش ایستاده است.
این منتقد ادبی ادامه داد: در داستان دوم سرگذشت کودکان بی سرپرست مایک و فرانکی فلانری نیز به گونه‌ای در جامعه استبدادی 1935 کودکان کار و کارهای سخت و طاقت‌فرسا در مزرعه آنها را برای رهایی از محیط نامأنوس پرورشگاه به سمت دیگرانی در دنیای سخت کار بر روی مزارع یا پذیرفته‌شدن به عنوان فرزندخوانده از سوی دیگران سوق می‌دهد. البته شخصیت این کودکان دیگرانگی‌هایی چون تغییر خلق‌و خو دربرابر سرپرست جدیدشان و زندگی اشرافی در خانه او، اویی که خود نیز زخم‌خورده روزگار است و اکنون مجبور است برای رسیدن به ارثیه خانوادگی سرپرستی کودکی را قبول کند که قادر به نواختن ساز است و هنر موسیقی می‌داند و این زن نیز دیگرانگی را تجربه می‌کند.
وی درباره کتاب سوم نیز گفت: داستان سوم، جنگ جهانی دوم نژاد‌پرستی، تبعیض و دختری به نام آیلی لوپز را به تصویر می‌کشد که در مقابله با سایر شخصیت‌های داستان در برابر دیگرانگی بیشترین مقاومت را دارد زمانی که برای رفتن به مدرسه در کالیفرنیا او را به مدرسه اصلی راه نداده‌اند. و علی رغم تلاش‌های پدرش که مکزیکی است و برادرش، همچنان دیگری است که نمی‌تواند از امکانات معمولی یک شهروند امریکایی استفاده کند و به مدرسه عادی برود. ایوی در این کتاب با مقوله جنگ نیز برخوردی پیدا می‌کند و با ارزش‌های ملی آشنا می‌شود. و با برخورد اقای وارد متوجه می‌شود این دیگری‌های ساخته شده می‌توانند تغییر پیدا کنند.
به گفته رضازاده، به واسطه این داستان‌هاست که نوجوان می‌تواند دنیایی بیافریند و از طریق آن به حضور دیگران معنا ببخشد.
نظر شما