خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مهسا کلانکی: بهشت زهرا(س) برای همه ما مکانی آشناست؛ چه بخواهیم و نخواهیم دست سرنوشت برای وداع یا زیارت عزیزانمان یک بار ما را راهی آنجا کرده است. شاید این‌بار کمی متفاوت باشد که بگوییم برای تهيه گزارشي از یک کتابخانه در شهر مردگان به آنجا رفته‌ایم. از هوای دودآلود پایتخت فاصله می‌گیریم و در اتوبانی آشنا که مردمانش گل و گلاب می‌فروشند، به‌سوی خانه ابدی رفتگان می‌رویم. نمایان شدن سردر کاشی‌کاری شده فیروزه‌ای بهشت زهرا حکایت از آن دارد که به مقصد رسیده‌ایم.

راستی که چه جمله زیبایی در آغاز راه به چشم می‌خورد: «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ أَمْوَاتًا ۚ بَلْ أَحْيَاءٌ عِندَ رَ‌بِّهِمْ يُرْ‌زَقُونَ (و هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند مرده‌اند، بلکه زنده‌اند و در نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.)»

با آنکه بهشت زهرا از همه پارک‌های تهران زیباتر است، اما زمانی که داخلش می‌شوی وجودت را رعب و وحشتی ناخواسته و دلت را اندوه  کسانی که اینجا به خاک سپرده شده‌اند، فرا می‌گیرد. این شهر کوچک برای خودش همه چیز دارد؛ از مرکز انفورماتیک مجهز گرفته تا نمازخانه و غرفه ساندویچی و گلفروشی و محل فروش ترمه و حلوا و خرما و عکاسی و محل سفارش آگهی ترحیم در روزنامه. گویا این شهر زیبای آرام در تمام سال‌های تاسیسش تنها یک چیز کم داشته و آن هم کتابخانه‌ای بوده تا روح کارکنان؛ خصوصا غسال‌های اینجا را کمی جلا بخشد و به زندگی‌ دنیایی بیشتر امیدوار کند. ببخشید که می‌گویم «غسال» منظورم آن‌هایی است که در میان شیون بازماندگان، برای آخرین‌بار چهره انسان را می‌بینند و یاری‌اش می‌کنند، پاکیزه از این دنیا برود. گویا این مردمان رمان‌ را بیشترین از هر کتاب دیگری دوست دارند تا برای ساعاتی هم که شده از تمام غم‌های روزگار فاصله بگیرند.
 
می‌رویم تا در میان قطعه‌های 1 تا 7 بهشت زهرا چشممان به ساختمان آجری به رنگ قهوه‌ای روشن می‌افتد. تابلویی بزرگ دارد که روی آن نوشته است: «پژوهشکده و کتابخانه آرامستان (سال تاسیس 1390)». یعنی هفت سال است که برای کارکنان شهر مردگان و کسانی که گذرشان برای زیارت اهل قبور به اینجا می‌افتد، کتابخانه‌ای وجود دارد که بخش زیادی از آثارش را به مرگ و پژوهش درباره آن اختصاص داده است.

هنوز از سلام و تعارف نخستين ديدار نگذشته كه مسئول کتابخانه آرامستان برايمان از روزها آغازبه‌کارش در کتابخانه بهشت‌ زهرا می‌گوید و اینکه جز اینجا هیچ‌ جای دیگر احساس آرامش نمی‌کند. اکرم السادات حجازی، فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی است. در تمامی فرایند راه‌اندازی، تجهیز و توسعه کتابخانه و پژوهشکده حضور داشته و از علاقه دکتر سعید خال، مدیرعامل سازمان بهشت زهرا به کتاب و کتابخانه می‌گوید. او در گفت‌وگو با خبرگزاری ایبنا از تجربیاتش درباره روزهای تاسیس این کتابخانه و علاقه کارکنان واحد تطهیر و خاکسپاری به کتاب‌های دینی، رمان و روانشناسی می‌گوید.

در ابتدا درباره پیشینه تاسیس کتابخانه آرامستان بگویید؟
سعید خال در سازمان بهشت زهرا به فکر تاسیس کتابخانه و پژوهشکده‌ای افتاد و با تلاش‌های او در سال 1390 این کتابخانه تاسیس شد. بعد از تاسیس این کتابخانه تصمیم گرفته شد یک کتابخانه تخصصی مرگ هم داشته باشیم. با مشورت‌ها، بررسی‌ها و همکاری استادان، این کتابخانه به یک کتابخانه علمی و تخصصی مرگ تبدیل شد. در سال 1390  کتابخانه در زمان تاسیس حدود پنج هزار جلد کتاب داشت، ولی الان نزدیک هشت هزار جلد کتاب دارد. با رده‌بندی کنگره، کتاب‌ها در قفسه‌بندی قرار گرفت و نرم‌افزارهای علمی خریداری شد. تمام 8000 عنوان کتاب در نرم‌افزار قابلیت جستجو، گزارش‌گیری و امانت‌گیری هستند. از 500 همکار حاضر در بهشت زهرا 380 نفر عضو کتابخانه هستند. این اعضا از واحد خا‌ک‌سپاری، واحد تطهیر آقایان و بانوان و واحدهای اداری هستند. ما دوقالب کارمندی و کارگری داریم و قالب کارمندی موقعیت زمانی بیشتری دارند تا کتاب بخوانند برای همین این گروه به کتابخانه بیشتر مراجعه می‌کنند، ولی طرح‌هایی داریم تا واحد کارگری را هم دخیل کنیم. نکته جالب اینجاست خانم‌های واحد تطهیر برای مطالعه بسیار به اینجا می‌آیند.
مخاطبان شما به ویژه واحد تطهیر و خاک‌سپاری بیشتر به چه کتاب‌هایی علاقه دارند؟
به کتاب‌های رمان، روانشناسی و کتاب‌های تاریخی بسیار علاقه‌مند هستند. بارها شده پنج عنوان کتاب را به امانت برده‌اند. در حقیقت نظر مدیریت این بوده یک کتابخانه در بهشت زهرا باشد که اول از همه نیروهای این سازمان را کتابخوان کنیم. یعنی کارمندان اینجا از کتاب خواندن غافل نشوند. این هدف کلی بود که ما با روح کارکنانمان کار کنیم. چون در جایی کار می‌کنند که فضایش متفاوت از جاهای دیگر است. همکاران کتابخانه را یک جای امن می‌دانند یعنی به سطح سازمان بروید و با افراد مصاحبه کنید همکاران به اینجا تعلق خاطر زیادی دارند. یعنی ما این فضا را به وجود آورده‌ایم که اینجا محل آرامش همکارانمان شود و زمانی که خسته می‌شوند از کتاب آرامش می‌گیرند. حتی بعضی مواقع آقایان تطهیر همسران و فرزندانشان را به اینجا می‌آورند.

پایه اینجا برای همکاران سازمان بهشت زهرا است اما تدابیری اندیشیدیم که به مراجعه‌کننده‌های بیرون هم پاسخگو باشیم. بنابراین مردم هم می‌توانند از اینجا استفاده کنند و با دریافت یک کارت شناسایی از آن‌ها اجازه می‌دهیم کتاب را از کتابخانه بیرون ببرند. مراجعه‌کننده‌های بیرون از اینجا بیشتر استادان دانشگاه، حوزه و دانشجویان هستند. ما مراجعه‌کننده دانشجو هم بسیار داریم چون دانشجویانی که ترغیب شده‌اند درباره آرامستان و گورستان کار کنند، به بهشت زهرا می‌آیند و در اینجا منبعی که برایشان نیاز است را تامین می‌کنیم. این کتابخانه چند سالی است کتابخانه تخصصی حوزه مرگ شده و ما نشست‌ها یا همایش‌هایی برگزار می‌کنیم که با کتابخانه موضوعیتی داشته باشد. از سوی دیگر تصمیم گرفته‌ایم در زمینه تخصصی بیشتر کار کنیم و بهتر از مرگ موضوع دیگری پیدا نکردیم. دانشجویانی هستند که منبع تاریخ شفاهی بهشت  زهرا را می‌نویسند و سعی‌ ما این است پذیرای همه دانشگاه‌ها باشیم.  حتی در حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویی فضای تحقیق به آن‌ها می‌دهیم.

به علاقه کارکنان تطهیر و خاکسپاری به رمان اشاره کردید. می‌توانید نام رمان‌هایی که بیشتر به آن علاقه‌مند هستند را بیان کنید.
 رمان «سینوهه» نوشته میکا والتاری به ترجمه ذبیح‌الله منصوری طرفداران زیادی دارد تا جایی که چندوقتی در کتابخانه نایاب بود. دومین کتاب پرطرفدار «ملت عشق» اثر الیف شاکاف است. کتاب‌های نویسندگانی مانند جوجو مویز، راندا برن، م. مودب‌پور و زویا پیرزاد هم بسیار مورد استقبال آن‌هاست. شاید باورتان نشود همکاران ما «کمدی الهی» دانته هم زیاد به امانت می‌گیرند.   
 
اتفاق افتاده همکاران واحد خاک‌سپاری و تطهیر کتاب‌هایی را که مرتبط با کارشان است از کتابخانه امانت بگیرند؟
ما برای واحد تطهیر یک کتاب آماده کرده‌ایم که آن‌ها با نحوه تطهیر، نماز میت و آداب تطهیر آشنا می‌کند. حتی ما طرح تطهیرکننده داوطلب داریم که از همین پژوهشکده بیرون آمد. فراخوان دادیم از بیرون بیایند تطهیر را یاد بگیرند. علاقه‌مندان بسیاری در میان آن‌ها است، حتی استادان دانشگاه، بازیگران و کسانی با این طرح اینجا آمده‌اند که اگر نامشان را بگویم شاید باورتان نشود. این طرح را گذاشته‌ایم تا در مواقع اضطراری و ضروری که نیروهای سازمان دیگر جوابگو نیست؛ مانند وقایعی مانند سیل و زلزله از آنها بتوانیم استفاده کنیم. کلاس آموزشی و حتی اینکه چگونه غسل دهند را هم برای این افراد برگزار می‌کنیم و وقتی آموزش تئوری و عملی دیدند به سالن تطهیر می‌روند.

چگونه کتاب‌هایی که در حوزه مرگ هست را کارشناسی می‌کنید؟
کتاب‌هایی که در مورد مرگ هست را نخست به صورت آنلاین جست‌وجو می‌کنیم. با پرس و جو کردن از استادان و دانشجویان این حوزه و تحقیق کردن و گرفتن اطلاعات از آن‌ها کتاب‌های این حوزه را شناسایی می‌کنیم.

بیشترین مضامینی که برای کتابخانه خریداری می‌شود چه کتاب‌هایی است؟
ما در همه زمینه‌ها کتاب خریداری می‌کنیم. درست است که اسم اینجا کتابخانه تخصصی است اما بیشتر می‌خواهیم نیاز عمومی مخاطبنمان را فراهم می‌کنیم. در اینجا کتاب‌هایی در حوزه تاریخ، ادبیات، فلسفه، عرفان، دین و روانشناسی، جغرافیا، تکنولوژی، آموزش و رمان‌های ایرانی و خارجی داریم. برخی کتاب‌ها مثل دین و فلسفه پررنگ‌تر است برای مثال حدود 1700 عنوان کتاب در حوزه دین و فلسفه و حتی لوح‌های فشرده و کتابخانه کودک هم داریم.

درباره مقوله مرگ کتاب‌های زرد و بازاری هم زیاد نوشته می‌شود. تا چه اندازه این کتاب‌ها وجین می‌شوند تا وارد کتابخانه نشوند؟
در اینجا مشاور داریم. دانشجویانی که اینجا می‌آیند عکس‌هایی از کتاب می‌آورند و در حوزه مطالعه مرگ با ما همفکری می‌کنند. زمانی که دانشجویان اینجا می‌آیند کار پژوهشی کنند و ما سعی می‌کنیم از آن‌ها اطلاعاتی بگیریم. به همین طریق منابع شکل می‌گیرد و تبادل اطلاعات می‌شود. کتاب‌های زبان اصلی هم داریم و از این رو کتاب‌های لاتین را جمع‌آوری کردیم و فقط نمی‌خواهیم کتابخانه را با کتاب‌های ایرانی پر کنیم.  در نظر دارید که پژوهش‌هایی انجام شده را به کتاب تبدیل کنید؟
امیدوارم بتوانیم برای پنجاهمین سالگرد تاسیس بهشت زهرا بهترین‌ها و برترین مقالات را در قالب یک مجموعه کتاب منتشر کنیم. مجموعه مقالاتی با نام «ارغنون» منتشر شده که در آن مقالاتی خارجی‌ها درباره مرگ آمده است. می‌خواهیم چنین کاری را درباره مقالات ایرانی انجام دهیم.

کتابی به نام «راز لحد» منتشر کردیم که به خاطرات پرسنل سازمان بهشت زهرا اختصاص دارد. با آن‌ها گفت‌وگو کردیم و آن‌ها خاطراتشان را گفته‌اند و بیان کردند که ثمره سال‌ها کارشان چه بوده است.

 این گفت‌وگوها بیشتر با چه کسانی است؟
همه همکاران را در بر می‌گیرد اما بیشتر مربوط به خاطرات خانم‌های واحد تطهیر و آقایان خاک‌سپار است به دلیل اینکه آن‌ها خیلی وقایع را می‌بینند. بنابراین سعی شد به صورت شفاهی خاطرات آن‌ها را ضبط کنیم. جلد دوم این کتاب هم در دست انتشار است. علاوه بر آن با موزه مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی و همایشی درباره مرگ برگزار کردیم و اعلام عمومی کردیم و پژوهشگران مقاله ارائه دادند. همه پژوهشگران در پنل‌های تخصصی صحبت کردند که نتایج این همایش و مقالات برگزیده آن به عنوان شش جلد کتاب منتشر شد.

مخاطبان مردمی چه ساعاتی به کتابخانه می‌آیند و بیشتر چه کتاب‌هایی دوست دارند؟
معمولا مردم وقتی به کتابخانه می‌آیند تعجب می‌کنند و برایشان تازگی دارد که در یک آرامستان کتابخانه باشد و با شوق و ذوق می‌گویند: «من می‌توانم کتاب‌ها را ببینم؟» و سوال است که چگونه ممکن است در این فضا، فضای این چنینی هم وجود داشته باشد. اصل کار ما بر این است که به بهترین شکل با آن‌ها برخورد کنیم.

به کتاب‌های کودک اشاره کردید. مراجعه‌کننده کودک دارید یا کارکنان برای فرزندانشان بیشتر کتاب می‌خرند؟
کارکنان برای فرزندانشان کتاب می‌برند، اما بارها شده همراهان متوفیان آمده‌اند و ما با خوشنودی طالب این هستیم که این کتاب‌ها خوانده شود. تصمیم ندارید اینجا را گسترش دهید؟
فعلا نهایت استفاده را از فضا داریم. حتی سیستم‌های رایانه‌ای در اختیار ماست زمانی که یک محقق یا دانشجو به اینجا می‌آید بتواند از کتاب‌ها و منابع اینجا استفاده کند.  ما برای دانشجویان شرایطی قائل می‌شویم با استفاده از منابع ما هر تحقیقی که می‌خواهند انجام دهند.

بیشتر کتاب‌ها را خریداری می‌کنید یا مردم به شما اهدا می‌کنند؟
مردم می‌توانند اهدا کنند اما ما بسیاری از کتاب‌ها را نمی‌توانیم داخل کتابخانه بگذاریم شاید این کتاب از لحاظ محتوایی مناسب نباشد و تنها چند کتاب از آن را انتخاب می‌کنم. برخی کتاب‌هایی که مردم  اهدا کردند را در بخش دیگری قرار می‌دهیم.

درباره کارهای آموزشی و پژوهشی که برگزار می‌کنید برایمان بگویید؟
کلاس‌های آموزشی ما بیشتر برای پرسنل است و در زمینه آقایان و خانم‌های تطهیر و نحوه ارتباط با فرزندانشان از لحاظ معنوی کار می‌کنیم. برای مثال «فرهنگنامه هزارمزار» یک کار پژوهشی است که هزار صاحب نام آرمیده در بهشت زهرا شامل هنرمندان، استادان، پزشکان و هرکسی که شهرتی در کشور دارد را شامل می‌شود. با پژوهشگران صحبت کرده‌ایم که برخی حتی بهشت‌ زهرا نیامده‌اند و نشست‌هایی درباره مواجهه فرهنگ با مرگ در پنجشنبه‌های آخر سال برگزار می‌کنیم که این موضوع را در ادیان مختلف بررسی خواهیم کرد و تصمیم داریم اگر بتوانیم کتابی درباره این موضوعات منتشر کنیم.

قفسه‌ کتاب مذهبی و دینی در کتابخانه بسیار پررنگ است. این موضوع به این دلیل نیست که مخاطبان شما به این کتاب‌ها علاقه بیشتری دارند؟
1750 عنوان کتاب از کتابخانه به کتاب‌های دینی، مذهبی و احکام اختصاص دارد و آن هم به خاطر بافت بهشت زهرا است که ما در یک جای معنوی هستیم. ما چون در این محدوده هستیم باید کتاب‌هایی را انتخاب کنیم که موضوع آن کتاب‌های معنوی و دینی است.
 
از این کتاب‌ها بیشتر چه کسانی استقبال می‌کنند؟
باز هم خانم‌ها و آقایان تطهیر به دلیل شغلشان و آشنایی با احکام بیشترین استقبال را دارند و پس از آن‌ها همکاران واحد پذیرش بیشتر استقبال می‌کنند. ما مسابقه کتابخوانی هم داریم که در سطح همکارانمان برگزار می‌شود و کتابی را به مناسبت‌های مذهبی انتخاب و این کتاب را برای مخاطبان خلاصه و مباحث برجسته را برمی‌گزینیم و چاپ می‌کنیم که ده صفحه را بخوانند و هدف این است که همکارانمان این کتاب‌ها را بخوانند. هرساله در نمایشگاه کتاب کارت خرید کتاب می‌گیریم و به همه پرسنل می‌دهیم. وسیله ایاب و ذهاب می‌گذاریم تا از واحدهای مختلف ثبت نام کرده و به نمایشگاه بروند.

به عنوان پرسش پایانی همکارانتان بیشتر چه موضوعاتی را برای خرید انتخاب می‌کنند؟
آن‌ها کتاب رمان و داستان دوست دارند. بیشتر کتاب‌هایی که فضایی داشته باشد که خارج از فضای واقعی باشد. نمایشگاه کتاب بسیار محیط خوبی برای کارکنان ماست. مدیریت بهشت زهرا تاکید دارد که کارکنان اینجا همه حضور داشته باشند برای اینکه محیط نمایشگاه را ببینند و با این رویکرد فرهنگی آشنا شوند.