به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سیداحمد حسینی‌اصفهانی، متخلص به «هاتف» یکی از برجسته‌ترین شاعران دوره بازگشت در قرن دوازدهم هجری است. از او دیوان اشعاری مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، قطعات، ماده‌تاریخ‌ها و رباعیات به جای مانده که بیش از همه در غزل‌ها و ترجیع‌بند شهرت دارد. دیوان هاتف اولین‌بار توسط «وحید دستگردی» تصحیح شد و پس از آن افراد دیگری هم دست به تصحیح این دیوان زده‌اند اما آخرین بار خانم «وجیهه ربیع» دست به تصحیح علمی این اثر زده و مرکز پژوهش‌های میراث مکتوب آن را منتشر کرده است.

وجیهه ربیع درباره شیوه تصحیح این اثر در گفت‌وگو با ایبنا گفت: شیوه تصحیح من بر طبق نسخه اساس است. در این شیوه تصحیح، ما نسخه‌ اساس را اصل قرار می‌دهیم، بعد مقابله را انجام می‌دهیم. یعنی ضبط‌های معتبرتر را به عنوان نسخه‌ اساس انتخاب می‌کنیم و اگر در نسخه اساس اشکالی داشته باشد، از نسخه‌های بدل استفاده می‌کنیم.

او ادامه داد: من در این تصحیح از چهار نسخه استفاده کردم که یک نسخه «اساس» و سه نسخه «بدل» بود. با بررسی فهرست تهیه شده از کلیه نسخ موجود از اشعار هاتف، این نسخه‌ها به ترتیب ارزش، بر اساس قدمت، کمال، سلامت و صحت طبقه‌بندی و از میان آن‌ها چهار نسخه انتخاب شد. در بین این چهار نسخه بهترین و کامل‌ترین آن، نسخه‌ای بود که در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) با شماره 261 نگهداری می‌شد. این نسخه به لحاظ قدمت، یعنی برخوردار بودن از نزدیک‌ترین تاریخ کتابت به زمان حیات هاتف، در مقایسه با سه نسخه دیگر در درجه دوم اهمیت قرار داشت؛ اما نسبت به آن‌ها کامل‌ترین و بعد از مطالعه و تطبیق، صحیح‌ترین روایت را دربرداشت و تعداد اغلاطی که ناشی از سهو کاتب باشد، در آن بسیار کم بود، بنابراین به عنوان نسخه «اساس» برگزیده شد.
 
ربیع درباره توضیحاتی که در این تصحیح ارائه شده، بیان کرد: در تصحیح دیوان هاتف، به معنی کلمات و اصطلاحات نپرداخته‌ام و بیشتر یک‌سری توضیحات کلی است که به بعضی از اشارات قرآنی، آیات و تلمیحاتی که به آیات قرآن و احادیث صورت گرفته بود، مربوط می‌شود. یک‌سری اشعار از حافظ و سعدی هم هست که از لحاظ مضمون و محتوا با شعر هاتف در ارتباط هستند، که این‌ها را هم در توضیحات آورده‌ام. همچنین توضیحاتی درباره تصحیح برخی ابیات هم آورده شده است. بنابراین در توضیحات فقط اشارات، تلمیحات و نکات مهمی که در ارتباط با تصحیح متن یا قرابت معنایی باشد و برخی اشعار حافظ و سعدی آورده شده است. مواردی هم در حاشیه صفحه‌ها آورده شده که آن‌ها وجوه اختلافات نسخ هست. چون در قاعده تصحیح متون این روال وجود دارد که در پاورقی اختلافات نسخ را ذکر کنند.  

 تصحیح من از دیوان هاتف یک تصحیح علمی است
مصحح دیوان هاتف اصفهانی در ادامه درباره تفاوت تصحیح خود و وحید دستگردی از این دیوان، اظهار کرد: قبل از کار من، تصحیح یا چاپی است که مرحوم وحید دستگردی از کتاب به عمل آورده است. در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته شده است اشاره‌ای به تصحیح، روش تصحیح یا حتی نسخه‌هایی که استفاده کرده، نشده و به نظر می‌رسد آن کار فقط یک بازنویسی از روی نسخه‌ای باشد که احتمالا مربوط به قرن سیزدهم است. یعنی نسخه‌هایی که الان مورد استفاده قرار گرفته، هم از لحاظ قدمت، قدیمی‌تر هستند و هم از لحاظ صحت و درستی بهتر. چون اگر به آن چاپ مراجعه شود، برخی غلط‌های فاحش هم در متن وجود دارد. از این جهت کار من، تصحیح به آن شیوه معمول و رایج قدیم نیست، بلکه تصحیح به صورت علمی و شیوه‌ای است که در 50 سال اخیر باب شده است.
 
وی درباره چرایی تصحیح دیوان هاتف گفت: من برای پایان‌نامه ارشدم در خدمت استاد محمود عابدی، از مصححان بزرگ کشور بودم و به پیشنهاد ایشان به عنوان استاد راهنما، تصحیح دیوان هاتف اصفهانی را انتخاب کردم، تا یک چاپ منقح از دیوان هاتف ارائه کنم،که یک سال و نیم روی پایان‌نامه‌ام کار کردم و بعد از دفاع هم یک سال کار کردم تا کار به صورت کتاب درآید و مناسب چاپ شود.

 نمی‌توانیم زندگی هاتف را به دو قسمت تقسیم کنیم
ربیع درباره اینکه هاتف ابتدا پزشک بوده و چه چیزی باعث می‌شود به شعر روی آورد، بیان کرد: درمورد هاتف نمی‌توان گفت که اول پزشک بوده و بعد به شاعر شده است. یعنی در این حد نمی‌توانیم زندگی هاتف را به دو قسمت تقسیم کنیم. در حقیقت هاتف طبیب بوده، اما در کنار طبابت، به عالم شعر و شاعری وارد و بسیار جذب این عالم می‌شود. خودش در برخی اشعارش مطرح می‌کند که بسیار به کار شاعری، شعر و عالم ادب علاقه‌مندتر است، تا کار طبابت. حتی طبابت را یک کار بیهوده می‌پندارد؛ ولی در عین حال به شغل طبابت هم می‌پردازد و آن را ادامه می‌دهد. پس نمی‌توان گفت که طبابت را کاملا کنار می‌گذارد. بعد وقتی که انجمن ادبی «مشتاق» تشکیل می‌شود، هاتف به عنوان یکی از سردمداران تشکیل این مکتب، همراه هم‌عصران خودش، یعنی آذر، صهبا و مشتاق شعله و دیگران، قاعدتاً بیشتر از کار طبابت، به شعر و شاعری می‌پردازد و این اشعاری که به دست ما رسیده، حاصل این دوره است.
 
وی در پاسخ به اینکه هاتف بیشتر به کدام قالب شعری شناخته می‌شود، بیان کرد: آنچه که از هاتف سرآمد، مشهور و معروف است، «ترجیع‌بند» او است، که مرحوم زرین‌کوب درباره برجستگی و اهمیت ترجیع‌بند او، می‌گوید نمونه‌ای در تاریخ ادبیات ما ندارد.
اما با مراجعه به دیوان هاتف، متوجه می‌شویم که دربین غزلیاتش هم غزلیات بسیار زیبا و بعضاً با وزن جدید دارد و غزلیاتی مشاهده می‌کنیم، که در بسیاری از موارد می‌توان آن را هم نمونه‌ای بسیار خوب از دوره بازگشت مطرح کرد. مثلاً غزل «چه شود به چهره زرد من، نظری ز روی وفا کنی» که غزلی زیبا و تا حدی معروف هم هست، را می‌توانیم جزو غزلیات برجسته تاریخ ادبیات و به‌خصوص به عنوان نمونه خوبی از «دوره بازگشت» مطرح کنیم.

شعر هاتف تقلید صرف نیست
ربیع درباره شاخصه یا ویژگی که باعث تمایز شعر هاتف از دیگران می‌شود، گفت: ما نمی‌توانیم در شاعران دوره بازگشت این‌طور مطرح کنیم، که شعر آن‌ها مشخصه یا ممیزی خاصی داشته که آن‌ها را از بقیه شعرای تاریخ ادبیات فارسی جدا می‌کند. آن‌ها در واقع بنیان‌گذار یا به‌وجودآورنده حرکت و جریانی هستند، که حتی نمی‌توانیم با عنوان سبک یا مکتب خاصی از آن یاد کنیم و به عنوان شاعران دوره بازگشت مطرح می‌شوند. اساس کار شاعران دوره بازگشت، رجوع به شاعران سردمدار زبان فارسی در قرون سوم تا هشتم است و با این ملاک شروع به سرودن شعر می‌کنند، که وضعیت شعر از حالت اصولی و قاعده‌مند خود خارج کنند و بنیان‌گذار این تحول می‌شوند؛ بنابراین این‌ها در بالاترین مرتبه شعر و شاعری خود، شاعرانی هستند که می‌توانند خیلی خوب شعر را به سبک شعرای قدیم بسرایند.

با وجود این، اگر بخواهیم ممیزه خاصی درباره شعر هاتف مطرح کنیم، می‌توان گفت هاتف یکی از شاعرانی است که بسیار خوب توانسته از شعرای ما قبل خود الگوبرداری کند و غزلیات یا ترجیع‌بند خود را به سبک شاعران قدیم به خوبی در آورد؛ نه اینکه تقلید صرف یا تقلیدی زننده باشد؛ چرا که در شعر برخی شاعران هم‌عصر هاتف، اشعاری هست که فقط با هدف تقلید صرف سروده شده‌اند و از آن استحکام لازم برخوردار نیستند؛ اما شعر هاتف در اکثر مواقع خوب سروده شده و خوب توانسته از عهده رسالتی که بر اساس آن شعر خود را سروده، برآید.

وی افزود: دیوان هاتف دیوان قطوری نیست و مجموعه اشعار او به دو هزار بیت هم نمی‌رسد؛ در‌حالی‌که برخی هم‌عصرانش،  دیوان‌هایی سرشار از اشعار بعضاً بی‌ارزش دارند، که فقط برای اینکه حجم اشعار زیاد شود، سروده شده‌اند؛ درحالی‌که هاتف بسیار حساس بوده و بسیار با دقت این کار را انجام داده است.

تقلید در دیوان هاتف چگونه است؟
مصحح دیوان هاتف اصفهانی درباره تقلید در شعر هاتف عنوان کرد: شعرای دوره بازگشت، ملاک اصلی شعرشان را بر این قرار می‌دهند که رجوع دوباره به شعرای قبل از خودشان و به‌خصوص شعرای قرون سوم تا هفتم یا هشتم داشته باشند؛ به همین دلیل مبنای شعرشان را تقلید قرار می‌دهند؛ منتها تقلید و تتبع از اشعار قبل هم اصولی دارد و نمی‌توان گفت که شاعران دوره بازگشت همه در یک حد و میزان قرار می‌گیرند.
 اگر اصل تقلید را صحیح بدانیم، تقلید در شعر هاتف خوب انجام شده است؛ یعنی شعر هاتف به‌خوبی توانسته تتبع و تقلید خوبی از شعرای مقابل خودش داشته باشد، که بنده این صحبت را با این فرضیه در مقدمه کتاب توضیح داده‌ام.

وی افزود: وقتی غزلیات هاتف که فرضا به تقلید از حافظ یا سعدی سروده شده، خوانده می‌شود؛ مخاطب متوجه می‌شود که وزن یا اندازه شعر به حد حافظ یا سعدی نمی‌رسد، اما تا حد زیادی هم از عهده این کار بر آمده است، که  این مسئله را خیلی خوب و عالی در ترجیع‌بند هاتف می‌توان مشاهده کرد. یعنی اگر ترجیع‌بند هاتف را بخوانیم، شاید کسی باور نکند این شعر از یک شاعر قرن دوازدهم با آن حال‌وهوا و شاعری باشد که اصلا تخصص آن هم شعر نیست.

ربیع در پایان درباره تصحیح خود از دیوان هاتف گفت: از زمانی که دست به انجام کارهای این کتاب زدم، بنا را بر این گذاشتم که بهترین نسخه یا چاپی که می‌تواند از شعر هاتف ارائه شود، را انجام دهم، اما به‌هرحال به خاطر این‌که زمان نگارش این کتاب، بنده دانشجوی دوره ارشد بودم و تجربه اساتید بزرگ را نداشتم؛ ولی تمام تلاشم را بر این گذاشتم که بتوانم از راهنمایی استاد بزرگوارم جناب محمود عابدی استفاده کنم و کار خوبی ارائه دهم. بنابراین اگر اشکال، ایراد یا انتقادی به کتاب وارد است، به این خاطر است که کار در حد یک پایان‌نامه دوره ارشد انجام شده و اقتضای سن من هم به صورتی نبوده، که کار بدون عیب و نقص و در حد تصحیح‌های بسیار عالی از متون سنگین‌تر مثل دیوان حافظ و این قبیل ارائه شود.