خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- مطهره میرشکاری: شب یلدا یا شب چله، بلندترین شب سال، پایان بخش پاییز و شروع زمستان است که نکوداشت آن ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و از دیرباز در میان ایرانیان مبارک بوده و با گرد هم آمدن و شب نشینی آن را جشن می‌گیرند. یلدا در شهرها و فرهنگ‌های مختلف ایران به گونه‌های مختلف نکو داشته می‌شود اما فصل مشترک همه‌ی این فرهنگ‌ها انداختن سفره یلدا و خوردن میوه‌هایی نظیر انار و هندوانه، آجیل و حافظ خوانی و تفأل به حافظ است. در واپسین روزهای پاییز و در آستانه بلند ترین شب سال به گفتگو با استاد میرجلال‌الدین کزازی استاد دانشگاه، نویسنده، مترجم، شاهنامه‌پژوه و پژوهشگرِ برجسته ایرانی در زبان و ادبِ فارسی درباره شب یلدا و اتصال آن با حافظ و حافظ‌خوانی، نشستیم که در ادامه می‌خوانیم.
در جشن‌های بزرگ و آئین‌های سنتی ایران مثل جشن نوروز و یلدا که مردم ایران گرد هم جمع می‌شوند و سفره پهن می‌گسترانند، یکی از اقلام مهم دیوان حافظ است، به نظر شما وجود یک کتاب و آن هم یک کتاب شعر در میان آن همه خوراکی خوراکی چه معنایی دارد؟
اینکه در خوان‌های آئینی یکی از دفترهای شعر یا دیوان‌ها نهاده می‌شود، ازسویی نشانه ارزش بسیار سخنوری در فرهنگ ایرانی است و از سوی دیگر اگر شاهنامه یا دیوان حافظ بر خوان شب یلدا یا بر خوان نوروزی نهاده می‌شود، برمی‌گردد به چاره یا شگردی که ایرانیان در این شب‌های ارزشمند و آئینی در گذراندن زمان به بهترین شیوه به‌کار می‌برند. برای نمونه شاهنامه یا دیوان حافظ از آن روی بر خوان شب یلدا جای گرفته است که شب‌نشینان با خواندن آنها سر خود را گرم بدارند، گذر زمان را ازیاد ببرند تا شب را بیدار بمانند و پگاهان گواه بر دمیدن خورشید باشند.
در تاریخ و ادبیات ایران دیوان‌ها و کتاب‌های شعر دیگری مثل اشعار مولانا یا دیوان سعدی و... هم هست که غنی هم هستند، به نظر شما، دلیل اینکه دیوان حافظ برای این جشن‌های آئینی انتخاب شده است، چیست؟
همان‌طور که در پاسخ پیشین شما عرض کردم، شاهنامه هم در این خوان‌ها نهاده می‌شود. هنوز در بسیاری از شهرهای ایران یکی از رسم و راه‌های شب یلدا خواندن شاهنامه است اما اگراین دو کتاب را بر این خوان‌های آئینی می‌نهیم، از آنجاست که شاهنامه و دیوان حافظ مردمی‌ترین دفترهای سخن پارسی هستند و جایی ویژه دردل ایرانی‌ها یافته‌اند. دیوان‌های ارجمند و والا به همان سان که گفتید در ادب پارسی فراوان است، دیوان غزل‌های مولانا، مثنوی او، دیوان سعدی و دیوان صدها سخنور توانمند دیگر، اما هیچ یک از این دیوان‌ها به اندازه شاهنامه و دیوان حافظ بر جان ایرانیان ننشسته است و آن کارکرد شگرف و پایداری که این دو داشته و دارند، دیوان‌های دیگر نداشته‌اند.
از مراسم‌های شب یلدا حافظ‌خوانی و تفأل به حضرت خواجه است، بفرمایید که این رسم از کی و به چه صورت برگزار می‌شود؟
شب یلدا جشن و آئینی است بسیار کهن که پیشینه آن به هزاران سال پیش برمی‌گردد، اما در ایران نو و ایران پس از اسلام، دیوان حافظ وشاهنامه هم بر این خوان آئینی افزوده شده است. فال‌زنی با دیوان حافظ کاری پیچیده و دشوار نیست، کسی که می‌تواند غزل‌های خواجه را به درستی بخواند، گزارش کند، به بازه پخش، با دست راست و با ناخن انگشت میانی خویش، دیوان را می‌گشاید و نخستین غزل را برمی‌خواند. پیش از آن، فال‌خواهان آنچه را از خواجه می‌خواهند، از ذهن خود می‌گذرانند و بر پایه آن اندیشه و آن درخواست، می‌کوشند پاسخ خود را از آن غزلی که گشوده شده است، دریابند یا بر پایه گزارشی که خواننده آن غزل از بیت‌ها می‌کند، به خواسته خود برسند.
آئین شب یلدا به چه معنی است و چگونه پدید آمده و در گذشته به چه صورت برگزار می‌شده است؟
ما به درستی نمی‌دانیم که خوان آئینی شب یلدا در ایران کهن چگونه بوده است اما بر پایه نمادشناسی ایرانی می‌توانیم به استواری بر آن باشیم که پاره‌ای از ویژگی‌های خوان آئینی شب یلدا در درازنای روزگار همچنان پایدار مانده است، مانند میوه انار که میوه‌ای است سپند و آئینی، اما پیشینه و خاستگاه این جشن و آئین زادن مهر یا از سوی دیگر خورشید است. شب یلدا بلندترین شب سال است، از این رو رخدادی است بسیار خجسته، همایون، امیدبخش، نویدآفرین و شورانگیز. از سوی دیگر مهر نام دین‌آوری است که در روزگار اشکانی سر برآورد و آئین او در سراسر جهان آن روز گسترش یافت و این جشن، به طریقی جشن زایش آن دین‌آور نیز هست.
پنجشنبه ۳۰ آذر ۱۳۹۶ - ۱۲:۳۹
میرجلال‌الدین کزازی در گفت‌وگو با ایبنا:
شاهنامه و دیوان حافظ مردمی‌ترین دفترهای سخن پارسی/ دفتر شعر بر خوان یلدا نشانه ارزش بسیار سخنوری در فرهنگ ایرانی
میرجلال‌الدین کزازی شاهنامه‌پژوه و پژوهشگرِ برجسته ایرانی در زبان و ادبِ فارسی می‌گوید: اگر دو کتاب دیوان حافظ و شاهنامه فردوسی را بر خوان‌های آئینی می‌نهیم، از آنجاست که شاهنامه و دیوان حافظ مردمی‌ترین دفترهای سخن پارسی هستند و جایی ویژه دردل ایرانی‌ها یافته‌اند.
نظرات