خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، با انتشار جلد نهم «نامه باستان» دكتر مير جلال‌الدين كزازي، دوره كامل ويرايش و گزارش شاهنامه به پايان رسيد. خوانندگان حماسه ملي ايران و دانشجويان زبان و ادبيات فارسي، راهنماي مطمئني براي فهم دشواري‌هاي شاهنامه در اختيار خواهند داشت. جلد نخست «نامه باستان» در پاييز 1379 و جلد پاياني (نهم) در 1387 توسط سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه‌ها (سمت) چاپ و منتشر شده است و اكنون بازچاپ دوباره آن در دست انتشار است. 

زبان رسا و روشن شاهنامه به گونه‌اي است كه با زبان كنوني فارسي چندان تفاوتي ندارد. از اين رو شاهنامه در نگاه نخست، متني ساده و به دور از پيچيدگي‌هاي ادبي به‌نظر مي‌رسد. پيداست خواننده‌اي كه به همان رويه و ظاهر بيت‌ها مي‌نگرد، از فهم و دريافت معناهاي نهفته در متن بازمي‌ماند و راهي به ژرفاي شاهنامه پيدا نمي‌كند؛ اما حقيقت آن است كه در كنار رسايي و درخشش زبان فردوسي، نكته‌هاي پنهاني و عميقي از جهان اسطوره وجود دارد كه درك و بازشناخت آنها براي خواننده‌اي كه تنها پوسته متن را مي‌بيند، به سادگي ميسر نخواهد شد. به همين سبب است كه گذر از ظاهر سخن و رسيدن به مغز و انديشه و ژرفاي شاهنامه، بي كمك استادي كه فراز و فرود متن را بشناسد و با راز و رمز اسطوره‌ها آشنا باشد، دشوار به‌دست مي‌آيد. همه اينها و نكته‌هاي بسيار ديگر، ضرورت گزارش و شرح بيت‌هاي شاهنامه و باز نمودن معناهاي پنهاني متن را آشكار مي‌سازد. 

دكتر مير جلال‌الدين كزازي كه پيش از اين با انتشار كتاب‌ها و جستارهايي درباره شاهنامه، آشنايي دانشورانه خود را با اين متن گرانسنگ فارسي نشان داده بود، پس از كوششي هشت ساله، دوره كامل شاهنامه را از آغاز تا فرجام، گزارش كرده است و گره‌ها و دشواري‌هاي بيت‌ها را باز كرده است. در كنار گزارش بيت‌ها، ويرايش شاهنامه نيز كار دشوار ديگري است كه كزازي بر خود هموار كرده است. 

كزازي براي گزينش ضبط درست و سنجيده بيت‌هاي شاهنامه، هيچ متن ويراسته يا دست‌نويسي را پايه قرار نداده است. بلكه با سنجش همه متن‌هاي معتبر علمي و ديدن دست‌نويس‌هاي كهن، به گزينش ضبط و نسخه بدل‌ها پرداخته است. پس او ضمن بهره‌گيري از چاپ‌هاي خالقي مطلق، مسكو، ژول مول و چند متن ويراسته ديگر و نيز نسخه فلورانس (كهن‌ترين دست‌نويس بازمانده از شاهنامه)، توانسته است ويرايش نو و تازه‌اي از شاهنامه عرضه كند. 

كزازي در مقدمه جلد نخست «نامه باستان» اشاره مي‌كند كه گزارش شاهنامه را هنگامي آغاز كرد كه سرگرم تدريس و پژوهش در دانشگاه بارسلون اسپانيا بوده است. پس از انتشار جلد نخست و بازگشت به ايران، با تلاشي ستودني كار را پي مي‌گيرد و سرانجام گزارش همه شاهنامه را به انتها مي‌رساند. گوشه‌اي از دشواري چنين كاري را مي‌توان در مقدمه پاياني كه كزازي بر جلد نهم نوشته است، دريافت. او يادآور مي‌شود كه چندين سال از زندگاني خود را ويژه پرداختن به چنين كار دراز دامني كرده است. 

به هر روي، در گزارش 9 جلدي «نامه باستان»، افزون بر توجه به ريشه‌يابي و پيشينه واژگان شاهنامه، صورت پهلوي بسياري از لغات نيز به دست داده شده است. ضمن آن كه با نقل شواهدي از متن‌هاي پهلوي يا ادبي و ديوان‌هاي شعرا، كاربرد و معناي واژگان شاهنامه را نيز مي‌توان ديد. حتي گاه به شيوه‌اي ژرف‌تر، پيشينه اوستايي واژه‌ها كاويده و شناسانده شده است. 

دكتر كزازي در پيشگفتار جلد اول با برشمردن ضرورت چنين ريشه يابي‌هايي، مي‌نويسد: «بي گمان شناخت فرهنگ ايران و زبان پارسي، بي آشنايي با زبان‌هاي باستاني و آبشخورهاي پهلوي و اوستايي اگر يكسره ناشدني نباشد، نيك دشوار است، به ويژه در شناخت جهان شاهنامه از آنها گزيري نيست». آنگاه از سه بنياني نام مي‌برد كه بايد مبناي گزارش بيت‌هاي شاهنامه باشند. آن سه پايه و بنيان، دانش‌هاي زبان‌شناسي تاريخي، باستان‌شناسي و اسطوره‌شناسي است. 

نكته ديگري كه در گزارش شاهنامه توسط دكتر كزازي به چشم مي‌خورد آن است كه او با اعراب‌گذاري و بهره‌گيري از علائم نگارشي، شيوه خوانش درست بيت‌ها را نشان داده است. اين كار نه تنها خواننده را از سردرگمي و خوانش غلط متن بازمي‌دارد، بلكه او را با زبان شاهنامه آشنا مي‌كند؛ چرا كه با همه روشني و رسايي متن، از آن رو كه شاهنامه متني كهن و هزار ساله است، گاه طرز خواندن برخي از واژه‌ها با تلفظ امروزي آنها تفاوت دارد. گاه نيز پيش مي‌آيد كه قافيه بيت‌ها به گونه‌اي است كه خوانش ويژه‌اي را الزامي مي‌كند. با اعراب‌گذاري‌هاي متن توسط كزازي، اين دشواري نيز از پيش پاي خواننده برداشته شده است. 

گزارش بيت‌ها گاه در همان اندازه‌اي است كه معناهاي واژگاني را نشان بدهد اما در بسياري از بخش‌ها علاوه بر بازنويسي متن، توضيحاتي با ارزش نيز آورده شده است تا خواننده هم زيبايي شناختي‌ها شاهنامه را دريابد و هم به كالبدشناسي متن برسد. توضيح درباره پيام هنري داستان‌ها نيز به درك ساختار دروني آنها مي‌انجامد. پس خواننده تنها با گزارش بيت‌ها و ساختار بيروني شاهنامه سر و كار ندارد. او مي‌تواند با شكافتن لايه‌هاي داستاني، رازهاي اسطوره‌اي و حماسي شاهنامه را هم دريابد. 

جلد پاياني «نامه باستان» دربردارنده ماجراها و رويدادهاي پادشاهي خسرو پرويز است تا پايان شاهنامه و به سر رسيدن روزگار ساسانيان. كزازي در ابتداي اين جلد پيشگفتاري در يادكرد از كساني كه او را در انتشار «نامه باستان» ياري داده‌اند، آورده است. سپس متني جداگانه درباره زال و فرجام ناگفته مانده او در شاهنامه، پيش روي خواننده گذاشته شده است. آن جستار كه «زال: زروان شاهنامه» نام دارد، البته با محتواي جلد پاياني پيوندي داستاني ندارد اما حاوي نكته‌هاي مهم و اسطوره‌شناسي درباره شخصيت رازوارانه زال است. 

شيوه دكتر كزاري در جلدهاي ديگر نيز چنين بوده است كه گفتارهاي جداگانه‌اي درباره درونمايه شاهنامه و چهره‌هاي داستاني و پهلواني آن به ابتداي هر جلد بيافزايد. براي نمونه در جلد سوم كه درباره داستان سياوش است، جستاري درباره «تاريخي شدن اسطوره و اسطوره شدن تاريخ» آمده است. به همين گونه است جلد ششم كه مربوط به بخش تاريخي شاهنامه (از پادشاهي لهراسب تا پادشاهي داراب) است، اما گفتاري درباره آرش كمانگير نيز دارد. 

پس از ديباچه، بيت‌هاي شاهنامه ديده مي‌شود. اين بيت‌ها درباره داستان پادشاهي خسرو پرويز و ستيز و آويز او با بهرام چوبينه و سرانجام اين سردار شورشي است. آنگاه بر تخت‌نشيني خسرو پرويز، ماجراي دلدادگي او به شيرين، گرفتاري خسرو پرويز و كشته شدن او، پادشاهي قباد و اردشير شيروي آمده است. تا آن كه روزگار كوتاه و پي در پي شهرياران آخرين ساساني همانند فرايين گراز، پوران دخت، آزرم دخت و فرخزاد فرا مي‌رسد. سپس نگين پادشاهي به يزدگرد سوم سپرده مي‌شود. 

در روزگار اين شهريار ساساني است كه دولت ساساني سقوط مي‌كند و دفتر شاهنامه نيز پس از رنج سي ساله فردوسي، بسته مي‌شود تا در درازناي تاريخ و فرهنگ ايران گشوده بماند. بيت‌هاي آورده شده در اين بخش 5730 بيت است و نيز بخش كوتاه «برافزوده‌ها». آنگاه گزارش بيت‌ها در 309 صفحه چاپ شده است. 

توضيح درباره رويدادهاي تاريخي، مكان‌هاي جغرافيايي، نام‌هاي داستاني و تاريخي، ويژگي‌هاي سبك شناختي، كاربردهاي نحوي كهن متن و نكته‌هاي باريك بينانه‌تري كه از چشم گزارشگر «نامه باستان» به دور نمانده است، بخش‌هاي دگر جلد پاياني را شكل مي‌دهد. 

جلد نخست «نامه باستان» به شاهنامه‌شناسي اختصاص دارد، جلد دوم آن دربردارنده ويرايش و گزارش شاهنامه، از پادشاهي نوذر تا پايان داستان رستم و سهراب است. جلد سوم نيز به داستان سياوش مي‌پردازد. 

جلد چهارم «نامه باستان» ويرايش و گزارش شاهنامه، از داستان فرود سياوش تا داستان اکوان ديو است. جلد پنجم شاهنامه‌شناسي اختصاص به ويرايش و گزارش شاهنامه، از داستان بيژن و منيژه تا آغاز پادشاهي لهراسپ دارد. 

جلد ششم «نامه باستان» به ويرايش و گزارش شاهنامه، از پادشاهي لهراسپ تا پادشاهي داراي داراب مي‌پردازد. جلد هفتم نيز به ويرايش و گزارش شاهنامه است از پادشاهي اسکندر تا پادشاهي بهرام، به شيوه‌اي که در ديگر جلدهاي اين رشته از کتاب به کار گرفته شده است. 

جلد هشتم «نامه باستان» دربردارنده از پادشاهي يزدگرد تا پادشاهي هرمزد است اين جلد را نيز سازمان سمت چاپ کرده است و ويرايش و گزارشي از بخشي ديگر از شاهنامه فردوسي است. جلد نهم به گزارشي از پادشاهي خسرو پرويز تا پادشاهي يزدگرد مي‌پردازد و دربردارنده ماجراها و رويدادهاي پادشاهي خسرو پرويز تا پايان شاهنامه و به سر رسيدن روزگار ساسانيان است. اين جلد از نامه باستان که واپسين جلد از زنجيره نه جلدي آن است به همت سازمان سمت چاپ شده است. در اين كتاب بخش فرجامين شاهنامه فردوسي ويرايش و گزارش شده است. 

مجموعه 9 جلدي «نامه باستان» حائز رتبه نخستين پژوهش‌هاي بنيادي در جشنواره بين‌المللي خوارزمي است. توضيحات راهگشاي دكتر كزازي چه بسا خواننده را از ديدن بسياري از مآخذ ديگر بي نياز مي‌كند. از سوي ديگر گستردگي گزارش «نامه باستان» (در 9 جلد)، و فراگيري توضيحات، انتشار نمايه‌اي شامل واژگان گزارش شده را بايسته و ضروري مي‌سازد.