چاپ نخست كتاب «مصادر اجتهاد از منظر فقيهان» تاليف محمدابراهيم جناتي از سوي موسسه انتشارات اميركبير منتشر و روانه بازار نشر شد.\
فقه استنباطي و احكام شريعت، مبتني بر منابع و مصادر اجتهاد است. نخستين و مهمترين آنها اصول احكام و قوانين كلي است كه خداوند در قرآن كريم در ضمن حدود 500 آيه، همه را بيان كرده و دومين مصدر مهم از مصادر استنباطي، سنت رسول خدا(ص) و اوصياي اوست كه در آن شرايط و اجزا و موانع احكام به گونهاي كامل بيان شده و اين مصدر از براي مجتهد در مقام استنباط احكام حوادث واقعه و موضوعات مستحدثه، نقش بسيار مهمي را دارد كه منابع ديگر براي او در آن مقام داراي چنين نقشي نميباشند.
فقهاي مذاهب اسلامي درباره مصادر و منابع اجتهاد، نظريات مختلفي بيان داشتهاند كه بهطور فشرده از اين قرارند:
الف ـ نخستين نظريه همان است كه منابع اجتهاد را عبارت از كتاب، سنت، اجماع و عقل دانسته و اين اعتقاد اغلب فقهاي اماميه «مذهب جعفري» است.
ب ـ بعضي مانند علماي اخباري كه از پيروان ملامحمدامين استرآبادياند، تنها كتاب و سنت را به عنوان مصدر استنباط احكام پذيرفتهاند. و بعضي از آنها مصدر را منحصر به سنت دانستهاند.
ج ـ برخي مانند فقهاي حنفي مذهب، منابع اجتهاد را عبارت از كتاب، سنت متواتره، اقوال صحابه، اجماع صحابه، قياس، استحسان و نظر عرف دانستهاند، چنان كه علامه ابوزهره در كتاب تاريخ «المذاهبالاربعه» نقل ميكند.
د ـ جمعي مثل علماي مذهب مالكي ـپيروان مالكبن انس اصبحيـ به كتاب، سنت، اجماع، سيره عمليه اهل مدينه، مصالح مرسله (نوعي قياس)، قول صحابي غير مستند به راي و قياس منصوصالعلة، به عنوان منابع اجتهاد معتقدند كه دكتر صبحي محمصاني در كتاب «فلسفة التشريع فيالاسلام» به اين نظريه اشاره دارد.
هـ ـ گروهي مانند فقهاي شافعي ـپيروان محمدبن ادريس شافعيـ كتاب، سنت، اجماع و قياس مستنبطةالعلة را و نيز قياس تشبيه و تمثيل را به عنوان منابع اجتهاد پذيرفتهاند كه اين نظريه نيز در كتاب «فلسفة التشريع فيالاسلام» و غير آن بيان شده است.
و ـ عدهاي مانند دانشمندان حنبلي ـپيروان احمدبن حنبل شيبانيـ منابع اجتهاد را عبارت از: كتاب، سنت، قياس منصوصالعله و نيز قياس تشبيه و تمثيل (در صورت ضرورت) و فتاواي صحابه (در صورتي كه مخالف با كتاب و سنت و حتي مخالف حديث مرسل و ضعيف نباشد) دانستهاند.
ز ـ دستهاي نظير علماي مذهب ظاهري كه از داودبن علي ظاهري اصفهاني تبعيت ميكنند، به كتاب، سنت و اجماع معتقدند، ضمن آن كه براي اجماع پس از عصر خلفا، جايگاهي قايل نيستند. بهطوري كه ابن حزم اندلسي ظاهري ـدومين پيشواي مذهب ظاهريـ ميگويد: «هركس دعوي اجماع آنها (يعني مسائلي كه پس از عصر خلفا، طرح شده است) را بكند، دروغ گفته است».
البته ديدگاهها به آنچه تاكنون برشمرده شد، محدود نمي شوند، بلكه نظرات مختلف ديگري نيز وجود دارد، مثل آنچه استاد محمد دواليبي در كتاب «المدخل الي علم اصولالفقه» از آن به عنوان منابع استنباط احكام ياد كرده است كه عبارتند از: كتاب، سنت و اجماع.
«محمد رشيد» رضا نيز در كتاب «الوحيالمحمدي» همين نظريه را پذيرفته است. بر اساس آنچه كه به مالك با انس، نسبت داده شده است، منابع اجتهاد عبارتند از: كتاب، سنت، اجماع، قياس، استحسان، قاعده استصلاح، مذهب صحابي، سد ذرايع، فتح ذرايع، قانون سلف، استصحاب، استقراء، برائت اصليه، عادت، عرف، استدلال و...
البته مسلمانان در مواردي از احكام شرعي، شاهد اختلاف نطر علمايند. آيتالله جناتي درباره عامل اختلاف مجتهدان در فتاوي مينويسد: «واضح و روشن است هنگامي كه در بعد نظري، ديدگاههاي مختلفي پيرامون منابع اجتهاد وجود داشته باشد بديهي است كه فقها در مقام استنباط احكام شرعي و در برخورد با حوادث واقع و رويدادهاي نوين، راههاي گوناگوني را پيموده باشند و اين امر، خود نوعي اختلاف در فتوي را به دنبال خواهد داشت و بر همين اساس، در طول تاريخ فقه و فقاهت، از 138 مذهب اجتهادي كه در گذر زمان به خود ديده است بسياري سخن رفته است. گرچه از ميان آنها تنها مذاهب پنجگانه: جعفري، حنفي، مالكي، شافعي و حنبلي از رسميت برخوردار بوده و با گذشت زمان، ديگر مذاهب به وادي فراموشي راهي گشته و از ميان رفتهاند.»
چاپ نخست كتاب «مصادر اجتهاد از منظر فقيهان» در شمارگان 1000 نسخه، 599 صفحه و بهاي 110000 ريال راهي بازار نشر شد.
نظر شما