به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ جنگ ایران و عراق، از وجوه متعددِ سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی، دیپلماتیک و حقوقی، تنها به دو کشور ایران و عراق محدود نمیشود؛ بلکه از همان آغاز تاکنون بر مناسبات منطقهای و بین‌المللی نیز اثراتی گسترده و عمیق برجای گذاشته است. از این رو، فراتر از مرزها و محدوده جغرافیایی ایران و عراق، برخی ایرانشناسان، پژوهشگران نظامی و استراتژیستهای مراکز دانشگاهی و مؤسسات علمی و پژوهشیِ خارجی، از همان سالهای آغازین جنگ، این واقعه مهم را در ابعاد متنوع آن مورد ملاحظه و تحلیل قرار داده و چندی یکبار، نتایج بررسیهای خود را در قالب نوشتارهای متعدد اعم از کتب و مقالات و نیز سخنرانی در محافل دانشگاهی، سمینارها و کنفرانسهای عمدتاً بین‌المللی، ارائه کردهاند. با وجود آن که امروزه، چهار دهه از آغاز بررسیهای تاریخی جنگ ایران و عراق در خارج از ایران میگذرد، در ایران جز ترجمه فارسیِ تعدادی از کتاب‌های منتشر شده، تلاشی جدی، پُررنگ و اثرگذار برای درکِ چیستی، چگونگی و چراییِ روایت غیرایرانی و گاه ضدایرانی از جنگ ایران و عراق، به نظر درنمیآید. جنگ ایران و عراق به روایت تحلیل‌گران غربی؛ نگاهی بر جریانشناسیِ آثارِ تحلیلگرانِ جنگ ایران و عراق در غرب، بر اساسِ کتاب‌های انگلیسی زبان گامی اولیه و البته ضروری است که برای نخستین بار، در مسیر شناخت کلیات و ترسیمِ چشماندازی از آثار غربیان درباره جنگ ایران و عراق، با تکیه بر کتاب‌های انگلیسی زبان برداشته شده است.
این اثر حاصلِ تلاشِ دکتر محبوبه شمشیرگرها، از اعضای هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی است که به تازگی از سوی انتشارات این سازمان، با همکاری سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس به چاپ رسیده است. نگارنده، با توجه به جایگاه و زمینه فعالیتِ شغلیِ خود در گروه پژوهشیِ منابع ایرانشناسی و اسلامشناسیِ کتابخانه ملی، رسالت خود را در این دانسته تا در پژوهشی میانرشتهای، در حیطههای کتابداری و تاریخ جنگ، از طریق کتابشناسیِ آثاری مشتمل بر روایتِ بین‌المللی از جنگ ایران و عراق، به شناخت و ارائه کلیاتی از جریان تاریخنگاری این جنگ در این روایت بپردازد. او با هدفِ بسترسازی برای آشناییِ بیشتر با جغرافیای تاریخی و ترسیم چشماندازی از مطالعات تاریخی غربیان درباره جنگ ایران و عراق سعی کرده تا در این پژوهشِ کتابشناختی، با استفاده از روشِ بررسیِ تاریخی، اثری مرجع خلق کند تا در پی آن، تلاش ایرانیان برای درک تحلیلِ روایتِ غیرداخلی سرعت گرفته و چالشهای آن در مقایسه با روایتِ داخلی، به سهولت شناخته شود. در این راستا، چنانکه از مقدمه برمیآید.
در این پژوهش، کتاب‌های منتشر شده به زبان انگلیسی در خارج از کشور، از آغاز جنگ تا زمانِ بررسی، مورد توجه قرار گرفتهاند. نگارنده پس از مقدمهای مفصل و گویا، مطالب کتاب را در دو بخشِ اصلی، و بخشی در تکمیل آنها تنظیم کرده است. در بخش اول، کلیاتی از جریانِ تاریخنگاری جنگ ایران و عراق در غرب شامل اهداف، ابعاد، رویکردها، موضوعات، مشکلات و کاستیها، روش‌ها و منابع و مآخذ اطلاعاتی مشاهده می‌شود. در بخش دوم که قسمت عمده این اثر را تشکیل می‌دهد، پژوهشهای غربیان در پیوند با رخدادها و تحولات بزرگ منطقهای، ذیل پنج دوره تاریخی، طبقه‌بندی و معرفی شدهاند. نگارنده بر آن است که با عنایت به تأثیر تحولات و وقایع مهم غربِ آسیا و حوزه خلیج فارس بر بررسیهای تاریخیِ جنگ، میتوان به وجوهی همسان و اشتراکاتی قابل توجه در اغلبِ آثاری پی برد که به طور همزمان به نگارش درآمدهاند و از این رو میتوان آنها را ذیل پنج دوره تاریخی منقسم دانست.
مرحله اولِ فعالیتهای پژوهشی غربیان درباره جنگ ایران و عراق، با به صدا درآمدن طبل جنگ و در پیِ ظاهر شدن پیامدهای فوریِ نظامی و سیاسی آن آغاز شد. این مرحله که با هجوم و پیشروی ارتش صدام و اشغال ممتد سرزمینهای ایران همزمان است، تا اوایل ۱۹۸۲ ادامه مییابد. وسعت این رویدادِ بزرگ از ابتدا مشخص نبود. از طرف دیگر با توجه به انتظار پیروزی قاطع ارتشِ نظاممند و مجهزِ عراق در برابر ایرانِ نابسامان، پرداختن به آن در ماههای اول مورد کماعتناییِ تحلیل‌گران قرار گرفت. از این رو، این دوره را میتوان به لحاظ کمّ و کیفِ آثارِ به وجود آمده، در مقایسه با سایر مراحل تاریخنگاریِ جنگ، کممایهترین آنها به شمار آورد. مضمون اصلی آن، پیشینه پژوهی و بررسی خاستگاهها و زمینههای آغاز جنگ با رویکرد غالبِ تحلیل حقانیت عراق در آغازگریِ حمله به ایران است.
مرحله دومِ مطالعات تاریخی جنگ، در پی خویشتنیابی و ایستادگی ایران در برابر پیشروی ارتش عراق و آزاد سازی بیش از ده هزار کیلومتر مربع از خاک اشغال شدة این کشور از کف نیروهای صدام طی چندین عملیات گسترده، شکل گرفت و تا جدالی طاقتفرسا موسوم به نبرد فرسایشی و شکلگیریِ جنگی تمام عیار در سایه حمایت اغلب کشورهای منطقه و دنیا از عراق، و در نهایت بین‌المللی شدن آن با مداخله نظامی ابرقدرتها به ویژه آمریکا در خلیج فارس و سرانجام، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در جولای ۱۹۸۸ به طول انجامید. پیروزیهای قاطع ایران در ۱۹۸۲ و سپس رویاروییِ سختِ دو جبهه، جنگ را به معنای واقعی رقم زد. در پی آن، دانشگاهها، مؤسسات و مجامع علمی و اندیشمندان غرب بر آن شدند تا به قصد تحلیلِ چرایی و چگونگیِ تغییر مناسبات، به این رویداد نظر افکنند. مضمون عمده بررسیهای تاریخی و تحلیلهای کارشناسان در این مرحله در کنار توجه به خاستگاهها، به مسائل نظامی و استراتژیک و سیاستهای داخلی و منطقهای دو کشور و گاه بین‌المللی مربوط می‌شود که به مرور، وجه اخیر آن پُررنگتر می‌شود. در این مرحله بههویژه از اواخر ۱۹۸۶، همزمان با برجستگیِ چالش منافع ابرقدرتها بهویژه آمریکا در خلیج فارس و تشدید جنگ نفتکشها، تحلیل‌گران با رویکردِ ارائه تحلیلی جامع از وجهه بین‌المللی جنگ، بیش از پیش به این مقوله توجه کردند. از این حیث، این مرحله خصوصاً اواخر آن را میتوان یکی از دورههای پُربار تاریخنگاری غربیان با تمرکز بر تهدیدات جنگ برای امنیت غرب بهویژه سیاست خارجی آمریکا و نیز موقعیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک خلیج فارس به قصد ارائه راهکارهایی برای خروج از بُنبست و خاتمة آن، دانست.
مرحله سوم مطالعات تاریخی جنگ ایران و عراق از پذیرش قطعنامه 598 آغاز شده و همزمان با رویدادهای کوچک و بزرگِ پس از اتمامِ جنگ تا حمله ارتش بعث عراق به کویت در آگوست ۱۹۹0 ادامه مییابد. برطرف شدن بسیاری از تردیدها و نگرانیها پس از جنگ و فراهم شدن فرصت و امکانِ بازخوانی و بازاندیشی درباره آن، بیش از پیش پژوهشگران را به تحلیل انتقادی این رویداد با اهمیت استقرار صلح و امنیت در جهان در راستای تأمین منافع غرب ترغیب کرد. انتشار آثار متعدد و متنوع با مضمون اصلیِ بازاندیشی علل آغاز و تداوم و ارزیابیِ نحوه حل و فصل جنگ و تأمل ویژه بر درسها و عبرتهای آن برای سیاستهای غرب، در این مرحله و به طور خاص در ۱۹۸۹ یعنی تنها یک سال پس از پایان جنگ، از این واقعیت حکایت دارد.
مرحله چهارم تاریخنگاری نیز پس از تشکیل ائتلاف بزرگ غربی به رهبری آمریکا در برابر عراق و عقب راندن نیروهای حزب بعث این کشور از داخل کویت طیِ عملیاتی موسوم به «توفان صحرا» در ژانویه 1991 آغاز می‌شود. این دوران که با انزوای عراق و تحریمهای سختِ بین‌المللی علیه این کشور همراه است، تا هجوم آمریکا به این کشور در ۲۰ مارس ۲۰۰۳ ادامه مییابد. مقابله صدام با منافع آمریکا در این دوره، مطالعات جنگ را در پرتو مناسبات جدید این ابرقدرت با دیکتاتور عراق تعریف کرد و گفتمان تاریخی جنگ را با تأکید بر استفاده عراق از سلاحهای کشتار جمعی و تهدید این رژیم برای صلح و امنیت جهان شکل داد. میتوان سال ۱۹۹1 را اولین نقطه عطف در تاریخنگاری جنگ ایران و عراق به شمار آورد که این مسیر را به سمت و سویی متفاوت، در جهت تبیین رفتارهای صدام در دهه ۱۹۸۰ به قصد توجیه سیاستهای جدید غرب در راستای مهارِ افسار گسیختگیهای او و زمینه‌سازی برای حمله آمریکایی پیش برد. در این راستا، بسیاری از واقعیتهای پشت پرده جنگ درخصوص چند و چون حمایتهای غرب از صدام در طول جنگ هشت ساله افشا شد.
مرحله پنجم بررسیهای تاریخی جنگ ایران و عراق که همزمان با تحولات بزرگ منطقه خلیج فارس تاکنون نیز ادامه دارد، در پی حملة نظامیِ آمریکا به عراق و سقوط حاکمیت سیاسی رژیم بعث در این کشور آغاز شد. این واقعه به منزله دومین نقطه عطف در تاریخنگاری جنگ ایران و عراق، با فراهم کردن بسترِ بهرهمندی از گنجینهای عظیم و غنی از مدارک و شواهد دست اول در عراق، مرحله جدیدی از فعالیتهای پژوهشی را رقم زد. با دستیابیِ کارشناسان به مراکز آرشیوی و مستندات محرمانه و نیز فراهم شدن امکان مصاحبه با افسران و سردمداران ارتش بعث عراق، واقعیتهای بسیاری از این موضوع رخ نمود و به این ترتیب تحولی در تاریخنگاریِ جنگ ایران و عراق به وجود آمد. در این دوره با تحولات منطقه و تهدید منافع غرب بهویژه در سالهای اخیر، یکی از رویکردهای اصلی در آثار، فهم عمیق جنگ هشت ساله به منزله کلیدی برای کشف حقیقت رویدادها و مبارزات منطقهایِ جاری است.
معرفی نویسندگان آثار مذکور به منزله اثرگذارترین تاریخنگاران جنگ ایران و عراق در غرب با لحاظ اطلاعات شخصی، سوابق تحصیلی، علایق علمی و زمینههای پژوهشی و شغلی و نیز مشخصات سایر کتب منتشر شده از آنها در بخش سوم و تکمیلیِ کتاب گنجانده شده است. گفتنی است در کنار این، آشنایی با مهم‌ترین ناشران و مراکز پژوهشی و آموزشی فعال و نیز همایشها و گردهماییهای برگزار شده در موضوع جنگ ایران و عراق، در خلال مباحث کتاب و ضمن معرفی منابع، محقق شده است. از ویژگیهای ارزنده کتاب، درج نمایههایی مفصل اعم از نمایه ناشران، موضوع، کشورها، گردهمآییها، نهادها، مراکز علمی و پژوهشی و اشخاص به زبان فارسی و انگلیسی در صفحات پایانی آن است که رجوع سهل و سریع به آثار و مباحث آن را ممکن میسازد.
در پایان گفتنی است با توجه به تأکید نگارنده در مقدمه، این اثر به منزله قطرهای از دریا و آغازی بر مسیری طولانی فرارویِ علاقهمندان و پژوهشگران، مدیران و اندیشهوران حوزه سیاست خارجی، و نیز اساتید و دانشجویان مقاطع تکمیلات تحصیلی است تا بتوانند با مروری بر این کتاب، به انبوهی از موضوعات بایسته پژوهش اهتمام ورزند که در این اثر تنها به اشارهای کوتاه و گذرا از آنها بسنده شده است.
یکشنبه ۱۳ مهر ۱۳۹۹ - ۱۷:۰۰
جنگ ایران و عراق به روایت تحلیل‌گران غربی؛ نگاهی بر جریانشناسیِ آثارِ تحلیلگرانِ جنگ ایران و عراق در غرب، براساسِ کتاب‌های انگلیسی زبان گامی اولیه و البته ضروری است.
نظر شما