آثاری كه با نگرش و روش تاریخی نگارش یافته‌اند، دوگونه‌اند: اغلب آنها تاریخ‌هایی است كه به بررسی سیر نهادهای سیاسی، كاركرد حكومت‌ها و بیوگرافی شخصیت‌های سیاسی پرداخته‌اند. گونه دوم پژوهش‌هایی که قدمتی ندارند و در دهه‌های اخیر پا گرفته‌اند. موضوع این پژوهش‌ها نه نهاد سیاسی یا نظام سیاسی یا حاكمیت یا سیاستمدار بلكه اندیشه و تفكر سیاسی است. این نوع آثار به نشئت، عوامل پیدایش و تطور و تحول اندیشه یا اندیشه‌های سیاسی در جهان‌اندیشگی سیاسی مسلمانان می‌پردازند. همچنین مراحل مختلفی كه یك اندیشه پشت سر نهاده تا به وضعیت كنونی‌اش رسیده، افت و خیزهای آن، بستر فقهی و كلامی یك اندیشه سیاسی، نسبت اندیشه‌های سیاسی در توازی و تعارض و مهم‌تر ترابط یا رابطه یك سویه اندیشه‌ای سیاسی با اندیشه‌های سیاسی بیرونی (سایر مكاتب) دغدغه و مشغله اصلی آن‌هاست. تاكنون تعداد معدودی از محققان از این زاویه به سیاست اسلامی نظر دوخته‌اند و آثاری ارائه كرده‌اند. از همین‌رو شاید این سخن برخی صاحب‌نظران معاصرگزافه نباشد که می‌گویند: تاریخ اندیشه سیاسی و منطق درونی تحول آن، بغرنج‌ترین و تاریك‌ترین بخش تاریخ عمومی اندیشه در دوران اسلامی است و به جرئت می‌توان گفت كه نقد و بررسی اندیشه سیاسی این دوران هنوز آغاز نشده است.
کتاب حاضر، برگردانی فارسی از کتاب نشأه‌الفکر السیاسی الإسلامی و تطوره اثر دکتر محمد جبرون، استاد تاریخ و اندیشه سیاسی است که به‌عنوان کتاب برگزیده در حوزه علوم انسانی در سال2016م جایزه ویژه کتاب سال کشور مغرب و چندین کشور عربی و اسلامی دیگر را به خود اختصاص داده است. از دیگر آثار نویسنده می‌توان به الفكر السیاسی فی المغرب والأندلس فی القرن الخامس الهجری، الإسلام والحداثه، المقاصد فی الفكر الإصلاحی الإسلامی، إشكالیه الوظیفه الدینیه فی الدوله المعاصره، إمكان النهوض الإسلامی، فصول من تاریخ المغرب و الاندلس، و مفهوم الدوله الإسلامیه: أزمه الأسس وحتمیه الحداثه اشاره داشت. این کتاب از سوی «منتدی العلاقات العربیه و الدولیه» دوحه قطر در سال 2015 م و در 254 صفحه با قطع رقعی که دربردارنده یک پیش‌گفتار، چهار فصل و یک بخش پایانی است، چاپ و منتشر شده است.
نویسنده در رابطه با انگیزه و غایت خود از نگارش این اثر می‌گوید: «مسئله اندیشه سیاسی اسلامی از جمله موضوعات زنده و پویا در فرهنگ عربی و اسلامی است که به اشکال مستقیم و غیرمستقیم جامعه معاصر عربی و اسلامی را درگیر ساخته و نظر به اهمیت آن، ذهن و جهان‌اندیشگی شماری از متفکران و پژوهشگران شاخص چون محمد عابد جابری، محمد ارکون، رضوان سید و عبدالجواد یاسین و ... را به خود مشغول داشته است.
علی‌رغم تمامی تفاوت‌ها و جهان‌اندیشگی‌های متفکران پیش‌گفته در مسئله اندیشه سیاسی اسلامی ــ به حکم ایدئولوژی و نگره آکادمیک ــ همگی بر مسئله سطح روش‌شناختی آن اتفاق‌نظری آشکار دارند، به‌گونه‌ای که از منظر چالش‌ها و اشکالات مشخص و معینی همچون کاربست ایدئولوژیکی متون سیاسی یا رابطه دین و سیاست و یا مسئله نص‌گرایی با متون و تبارشناسی و بازپژوهی آثار نگاشته شده در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی روبه‌رو گشته‌اند، اما علی‌رغم همه اهمیت و جایگاه چالش‌ها و اشکالات پیش‌گفته، نمی‌توان از لابه‌لای آثار آنها به کلیت اندیشه سیاسی اسلامی و ابعاد گوناگون آن آگاهی یافت و از همین‌رو نیز نمی‌توان سنجه‌های بنیادین آن را برشمرد.»
مولف در ادامه به بیان روش‌شناسی خود در پژوهش پیشرو پرداخته و می‌گوید: «روش‌شناسی انتخابی در نوشتار کنونی تا اندازه‌ای ما را به دور از مقایسه‌های جزیی و تجزیه‌ای در مسئله اندیشه سیاسی اسلامی ساخته و به عرصه تجربه تازه‌ای وارد می‌گرداند که همراه با آن سنجه‌های الگوی فکری سیاسی به پیش‌فرض‌هایی اولیه و چالش‌های روش‌شناختی تحول می‌یابند و این همه آن چیزی است که نوشتار پیشرو در پی آن بوده و انظار را متوجه چالش‌ها و دلمشغولی‌های جهان اسلامی معاصر می‌گرداند.»
نویسنده در پیش‌گفتار کتاب می‌گوید که کوشیده است تا در این اثر به واکاوی و تحلیل چند چالش و اشکال که به زعم وی چالش‌ها و اشکالاتی اساسی در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی‌اند، بپردازد و پاسخی درخور و شایسته برای آنها بیابد.
این اشکالات و چالش‌های سه‌گانه از منظر وی عبارت‌اند از: چالش مدنیت و مرجعیت اسلامی اندیشه سیاسی در سطوح گزاره‌ها و انگاره‌های قرآنی و تجربه تاریخی پیامبر؛ اصالت و تبارشناسی و اصالت اندیشه سیاسی اسلامی و مسئله پالودگی ویژه آن که نویسنده به برخی افزودگی‌ها که فراهم آمده از سنت و فرهنگ دیگر ملل و به‌طور ویژه ایران و روم و غیر‌آن‌هاست، اشارت داشته است؛ رابطه وحی و سیاست [دین و سیاست] که نویسنده ضمن اشاره به آغازگاه این رابطه به نقد و بلکه نفی نگره رایج و حداکثری مفهوم سیاست شرعیه یا شرعی بودن اندیشه سیاسی در اسلام می‌پردازد.
نویسنده در فصل یکم کتاب به بررسی مدنی‌بودن دولت مدینه از طریق متن موسوم به منشور مدینه می‌پردازد که به باور وی بنیادهای قرارداد اجتماعی و سیاسی را میان ساکنان آن در آغازگاه پیدایی دولت اسلامی در عهد پیامبراسلام بیان و ترسیم کرده است. وی سپس به بررسی مشروعیت قدرت سیاسی مدینه و تهدیدهای پیش‌روی آن از سوی منافقان و یهودیان می‌پردازد.
همچنین در این فصل به بررسی دولت پیامبر و ساختارهای مؤسساتی و تشکیلاتی وی پرداخته و خوانشی نسبتاً قابل قبول از قلمرو این دولت و شمار جمعیتی ساکنان آن و نیز تشکیلات شش‌گانه آن همچون ریاست دولت، سپاه، دادرسی، مسئولیت عمومی، کارگزاران و روابط خارجی ارائه می‌دهد.
مولف فصل دوم را به بحث و بررسی درباب اندیشه سیاسی اسلامی پیشاتدوین برپایه منابع اساسی این دوره اختصاص داده است که عموماً منابع آن عبارت‌اند از کتب امثال، آداب، هم‌نشینی‌ها و مجالس شبانه، خطبه‌ها، رسائل و آثار متکلمان و فقیهان اولیه. وی همچنین به بیان سنجه‌های اندیشه سیاسی در این دوره پرداخته و مواردی همچون عدم استقلال معرفت‌شناختی، غلبه فرهنگ شفاهی، خودانگیختگی به‌مثابه روش، تأثیرپذیری از وضعیت فرهنگ آمیختگی با جامعه و عرف‌های سیاسی عربی را ذکر می‌کند.
نویسنده در فصل سوم که آن را به واکاوی درباره تدوین اندیشه سیاسی اسلامی اختصاص داده، می‌کوشد تا طی آن به تعیین آغازگاه زایش و پیدایی رابطه میان وحی و سیاست بپردازد. وی سپس به تحلیل متون چهارگانه اولیه اندیشه سیاسی اسلامی که عبارت‌اند از کلام سیاسی، فقه سیاسی، آداب سیاسی و فلسفه سیاسی می‌پردازد و این فصل را با دو بحث جدی و سترگ در فقه سیاسی که جایگاه نص در کلام سیاسی و جایگاه نص در فقه سیاسی هستند، پایان می‌دهد.
در فصل چهارم نیز مولف به واکاوی درباره اندیشه سیاسی متصوفه و سهم مشایخ و بزرگان صوفیه همچون غزالی، ابوعبدالله حمیدی، محی الدین عربی و... در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی می‌پردازد. او سنجه‌های اندیشه سیاسی صوفیه را بیان می‌کند که متکی بر اصل اصلاح و به‌سازی به‌وسیله حِکَم و نه احکام و به بیانی دیگر از طریق گزاره‌ها و انگاره‌های اخلاقی و نه فقهی است. وی همچنین به صورتی مبسوط به بررسی نسبت‌سنجی تاریخ تصوف و صوفیه با سیاست در هر دو بُعد عملی و نظری آن در تاریخ اسلامی و به‌طور ویژه تاریخ مغرب عربی می‌پردازد. در نهایت نیز مدعی است که واکاوی‌ها وتحلیل‌های وی در کتاب می‌تواند نگره‌ای قوی و متوازن پیرامون قضایای چالشی و به‌ویژ‌ه اشکالات سه‌گانه مدنی‌بودن، اصالت و عقلانی‌گری سیاسی که اندیشه سیاسی اسلامی معاصر با آن مواجه است را پیشرو و در دسترس ما قرار دهد.
در بخشی از سخن نویسنده بر ترجمه فارسی می‌خوانیم: «خوانندگان گرامی! اندیشه‌هایی که در سطور این دیباجه کوتاه با شما در میان گذاشته شد، بیانگر تمامی قضایا و چالش‌ها و همه نتایج متضمن نوشتار پیشرو نیست، بلکه تنها اشارتی گذرا به برخی از آن‌هاست. گزینش این رویه گذرا و اشارت‌وار نیز بدان خاطر است تا خوانندگان وادار به مطالعه کتاب و بلکه غوطه‌ورشدن در مباحث و مطالب آن شوند. از همین‌رو رجای وافر دارم که از طریق برگردان فارسی نوشتار پیشرو، میهمانی سبکبار برای خواننده ایرانی باشم و نیز امید آن دارم که جهد پیشرو، سهمی در کنش دوسویه و هم‌سازی فرهنگی نتیجه‌بخش میان دو بال تمدن اسلامی باشد که ایران پیشقراول بال شرقی آن و مغرب اسلامی نیز به مثابه پیشقراول بال غربی آن است، زیرا بازیابی ابتکار عمل تمدن اسلامی در سطح جهانی مرهون و در گرو کنش دوسویه، تفاهم و تعاون به جای چالش و تدافعی است که پیشرو بودن و خیزش را با ناکامی مواجه خواهد ساخت. نیز امید آن دارم که برگردان نوشتار پیشرو به‌مثابه پلی با نخبگان فرهنگی و آکادمیک و بلکه عموم خوانندگان ایرانی و فارسی‌زبانان باشد.
هر چند که کتاب‌هایی در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی در سطح کشور نگارش و یا از زبان‌های مختلف ترجمه شده و اساتیدی چون حمید عنایت، سید جواد طباطبایی، حاتم قادری، کمال پولادی، داود فیرحی و ... در این وادی قلم‌فرسایی‌های جدی داشته‌اند، اما نظر به جایگاه کتاب و نیز نویسنده برآن شدیم تا برگردان فارسی این اثر را پیشکش خوانندگان گرامی نماییم؛ باشد که گامی هرچند ناچیز در راستای کمک به جامعه فکری و آکادمیک کشور باشد. در زمینه ترجمه نیز تلاش برآن بوده است تا به زبانی آسان باشد تا ضمن استفاده محافل آکادمیک و نخبگان فکری و فرهنگی با اقبال عمومی نیز همراه شود.»
کتاب «تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام» نوشته محمد جبرون به ترجمه یاسین عبدی در ۳۰۲ صفحه به بهای ۴۵۰۰۰ هزار تومان به همت بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.
نظر شما