به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، میرزا موسی خان طباطبایی انصاری، منشی اول وزارت خارجه، به مدت ۴ سال کارپرداز وزارت خارجه ایران در وان، حکاری و بتلیس بوده است. وی هدف از تألیف کتاب کتاب «زبده‌الوقایع؛ تاریخ وان و هکاری» را چنین عنوان کرده است: «در این ماموریت که مدت چهار سال اقامت و استقلال داشت؛ قوانین مقرّره عثمانی را که در صورت عدالت برای پیشرفت خیالات نفسانی در این صفحات موضوع شده است، ملاحظه و مراتب ظلم و تعدیات و عدم آسایش و رفاهیت اهالی را که از اقدامات اداره عدلیّه و والی به ظهور رسیده و می رسد، مشاهده نموده محض تبریک و تهنیت به هم وطنان خود در ضمن دعوت آنها به تضاعف اتصال دعای وجود مقدس همایونی به تنظیم این کتاب مبادرت کرده و بدون اینکه در اساس مواد نقطه انحراف و اختلاف شده باشد، به تشریح حالات کلیه این صفحات اقدام می نماید که هموطنان چاکر خانه زاد از مراتب عدل و داد شاهنشاه فرخ نژاد مستحضر شده، لیلاً و نهاراً در عاگویی وجود مسعود حضرت شهریاری مواظبت و از توجهات فوق الغایات همایونی در شکرگزاری مراقبت داشته باشند.»

پژوهش در نسخه‌های خطی، کاری بس دشوار است؛ ولی کارکردن در این راستا دارای ویژگی‌های بسیار مهمی است. در طول تاریخ کتاب‌های بسیاری به زبان فارسی درباره تاریخ کرد و کردستان از سوی نویسندگان کرد به رشته تحریر درآمده است. نخستین کتاب از سوی «شرفخانه بدلیسی» به نام «شرف‌نامه» (تاریخ مفصل کردستان) در دوران صفوی تألیف شده که دارای اطلاعات مهم تاریخی مربوط به امارت‌های کرد است. در دوره‌های بعد اثرهای ارزشمند دیگری نیز به وجود آمده‌اند که غالباً درباره امارت اردلان نوشته‌اند.

نسخه خطی این کتاب که در نوع خود بسیار باارزش و فوق‌العاده مهم است، با عنوان «زبده‌الوقایع» به معنی برگزیده یا خلاصه حوادث و وقایع است؛ در مورد تاریخ، جغرافیا، جامعه‌شناسی، اوضاع اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و اداری دو ولایت وان و هکاری در کردستان ترکیه است که به صورت خلاصه به مناطق بایزید و بدلیس هم اشاراتی شده است. این کتاب دارای 54 فصل است که هر فصل متعلق به یک موضوع خاص است.

نویسنده این کتاب میرزا موسی‌خان (فرزند علی) طباطبایی انصاری است. متأسفانه از زندگی میرزا موسی‌خان اطلاعات چندانی در دست نیست و آگاهی کمی درباره زندگی این نویسنده وجود دارد. وی منشی اول وزارت امور خارجه ایران و یکی از چهره‌های مهم و سرشناس دوره قاجاریه بود که در دیپلماسی و امور مربوط به مسائل دیپلماتیکی و در عرصه سیاست سرآمد بود. نویسنده به مدت چهار سال و سه ماه بین سال‌های 1262 ـ 1266 شمسی مسئول کارگذاری ایران در وان و هکاری و بدلیس بود.

خواننده هنگام مطالعه این کتاب، اطلاعات فراوانی درباره سیاستمداری کسب می‌کند. از یک‌سو روابط وی با دولت عثمانی و مردم منطقه و از سوی دیگر با سرکنسول‌های انگلیس و روسیه در وان. در متن کتاب مشخص می‌شود که نویسنده تا حدود زیادی علاقه‌اش را به ایران و ایرانیان نشان می‌دهد. وی به دلیل خدماتی که انجام داده بود، مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت تا جایی که شاه با دست‌خط خودش بر روی این اثر، ضمن تعریف و تمجید از آن، میرزا موسی‌خان را فردی قابل و کاردان معرفی کرده و دستور داد که از تجارب او استفاده کرده و شغلی موافق شأن و منزلتش به او بدهند. به طور کلی او فردی سیاست‌مدار بود که خوش‌خط بودن، قلم روان، جامعه‌شناس بودن، آشنا بودن به تاریخ و ادبیات از دیگر ویژگی‌های بارز او به شمار می‌روند.



ارزش تاریخی این اثر از این رو است که دارای اطلاعات مفید و ارزشمندی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و اداری ولایت وان و هکاری به ویژه ولایت وان است. نویسنده در این کتاب برخلاف بیشتر نویسندگان که بیشتر به کلیات پرداخته‌اند و به جزئیات اشاره‌ای نداشته‌اند، ذره‌ای در نگارش مسائل مربوط به هر دو ولایت وان و هکاری فروگذاری نکرده است. می‌توان گفت این کتاب اولین اثری است در مورد تاریخ محلی که درباره گوشه‌ای از مناطق کردنشین نوشته شده است.

چون مناطق وان و هکاری در زمان تألیف این کتاب مورد نزاع و مناقشه میان دولت‌های ایران و عثمانی بوده، اطلاعات بسیار مفیدی به‌ویژه در زمینه اختلافات مرزی به دست می‌دهد. به‌ویژه منطقه مرزی قطور که مهم‌ترین منطقه استراتژیکی در طول مرزهای ایران، عثمانی و روسیه به شمار می‌رفت و در حقیقت کلید منطقه به شمار می‌رفت.

از دیگر مطالب باارزش کتاب که کاری بسیار دشوار بوده، آوردن اسامی و تعداد جمعیت هر یک از شهرها و روستاهای وابسته به وان و هکاری است. همچنین نویسنده درباره عشایر، ایل‌ها و طوایف کرد این دو ولایت مطالب ارزشمندی را در دو بخش به نگارش درآورده است: بخش اول: آنهایی که فاقد خانه و ملکی بود‌ه‌اند و در زمستان در قشلاق‌ها و در تابستان در ییلاق‌ها چادر زده و زندگی می‌کرده‌اند. بخش دوم: آنهایی که در زمستان خانه‌نشین و در تابستان چادرنشین بوده‌اند. مهم‌ترین آنها عشیرت حیدرانلو، تاقوری، مقوری، عروسانلو، جلالی، شمسکی، شکاک و از همه مهم‌تر عشایر ارتوشی که بین کردها به کوچر معروف‌اند و داری چند قبیله و طایفه می‌باشند، بوده‌اند.

از این کتاب دو نسخه خطی یافت شده است. نسخه اول که نسخه اساس به شمار می‌رود، در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می‌شود و مشخصات آن به شماره دستیابی 2039 ف موجود است. خط شکسته نستعلیق و بسیار زیبا است، نسخه شامل 199 برگ و 12 سطر کامل، جلد آن مقوایی، عطف و گوشه تیماج قرمز، 190*260، کاغذ آن فرنگی و اندازه سطور 130*180، سرفصل‌ها با مرکب قرمز و آبی با خط ثلث، سرلوحه مذهب زر و شنجرف و لاجورد سبز و روی پاره‌ای از کلمات با مرکب قرمز خط‌کشی شده است. نسخه دوم که نسخه فرعی به شمار می‌رود، فرق چندانی با نسخه اساس ندارد و در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. به تفاوت‌های اندک این دو نسخه در متن و پاورقی کتاب اشاره شده است. نسخه فرعی برعکس نسخۀ اصلی به جای کلمۀ اسلام و مسلمان از واژه کرد استفاده شده است.

کتاب «زبده‌الوقایع؛ تاریخ وان و هکاری» با تصحیح فاخر حسن‌گلی در 669 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و قیمت 70 هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شده است.